آموزشی آرایه‌های ادبی لفظی، کامل

[ILLUSION]

به تناسب‌های آوایی و معنایی گفته می‌شود که رعایت آن‌ها در یک نوشته یا سروده به جنبه‌های زیبایی و هنری آن بیافزاید.

انواع آرایه‌های ادبی:

●لفظی
●معنوی
●صور خیال

 

[ILLUSION]

انواع آرایه‌های لفظی:

سجع

جناس

واج‌آرایی

تکرار

 

[ILLUSION]

●سجع:

آوردن کلمه‌هایی در پایان جمله‌های نثر(در قرینه‌ی کلام) که در وزن یا حرف آخر یا هردو(وزن و حرف آخر) یکسان باشند.

الف) یکسانی در وزن(سجع متوازن):
هیزم درویشان خریدی به حیف
و توانگران را دادی به طرح.
دو کلمه "حیف" و "طرح" که در آخر دو جمله به صورت قرینه ظاهر شده‌اند؛ هم‌وزن هستند. یعنی هردو هجای یکسانی دارند.
مثال‌های دیگر:

•طالب علم عزیز
است و طالب مال ذلیل.
•مال از بهر آسایش عمر
است، نه عمر از بهر گرد کردن مال.
•حقیقت دریاست
و شریعت کشتی.

 

[ILLUSION]

●یکسانی در حروف آخر(سجع مطرف):

آن‌که بر دینار دسترس
ندارد، در همه دنیا کَس
ندارد.
کلمه "دسترس" و "کَس" هم‌وزن نیستند و فقط در حروف آخر مشترک‌اند.

مثال:
•الهی، عمر خود بر باد
کردم و برتن خود بیداد
کردم.
•اگر در آیی، در باز
است و اگر نیای، حق بی‌نیاز
است.

 

[ILLUSION]

●یکسانی در وزن و حرف آخر(سجع متوازی):

طاعتش موجب قربت
است و به شکر اندرش مزید نعمت.
دو کلمه "قربت" و "نعمت" هم‌وزن‌اند و حروف آخرشان یکی است.
مثال:

•هنر چشمه‌ی زاینده
است و دولتِ پاینده.
•هرکَس را عقل خود به کمال
نیاید و فرزند خود به جمال.

 

[ILLUSION]

سجع متوازی زیباتر و خوش‌آهنگ‌تر از بقیه‌ی سجع‌هاست چون در آن کلمه‌ها هم هم‌وزن هستند و هم حروف آخرشان یکی است.

 

[ILLUSION]

سجع در نثر حکم قافیه را در شعر دارد.
در کلامی دیده می‌شود که دست کم دو جمله داشته باشد. زیرا سجع در پایان دو جمله می‌آید. آرایه سجع بیشتر در نثر کاربرد دارد اما در شعر نیز دیده می شود. به ویژه آن‌گاه که در طول یک بیت، دو به دو به صورت قرینه و با نظم خاصی بیاید که باعث پیدایش آرایه موازنه و ترصیع می‌شود.
● مثال●
نتوان وصف تو گفتن که تو در فهم نگنجی ،
نتوان شبه تو گفتن که تو در وهم نیایی

نمونه ها زیبای سجع را می‌توان در مناجات‌های خواجه عبدالله انصاری، گلستان سعدی، بهارستان جامی ،کلیله و دمنه نصرالله منشی و منشآت قائم مقام فراهانی دید.

 

[ILLUSION]

●جناس●

آوردن کلمه‌هایی در شعر یا نثر که گاهی از نظر شکل ظاهری یکسان ولی در معنی متفاوت‌اند و گاهی اختلاف آن‌ها فقط در یک واج است.
انواع جناس:
♡جناس تام
♡جناس ناقص(جناس قلب، اختلافی، حرکتی، افزایشی)

 

[ILLUSION]

○ جناس تام○
آن است که دو کلمه از نظر شکل ظاهری (تلفظ و نوشتار) یکسان باشند ولی معنی آن‌ها متفاوت باشد.
مانند "روان" و "روان" در بیت زیر:
گلاب است گویی به جویش روان همی شاد گردد ز بویش روان
(روان اولی به معنای جاری و دومی به معنای روح و جان)

یا دو کلمه "خویش" در عبارت زیر:
برادر که دربند خویش است، نه برادر و نه خویش است.
(خویش اولی به معنای خود و دومی به معنای خویشاوند)

 

[ILLUSION]

○جناس ناقص○
آن است که اختلاف دو کلمه فقط در یک واج است و خود در چهار نوع است:
• جناس ناقص اختلافی:
اختلاف دو کلمه در یکی از حروف اول، وسط یا آخر آن‌هاست.
این اختلاف به سه شکل دیده می‌شود:
_ اختلاف در حرف اول
مثال:
هنگام تنگدستی در عیش کوش و مستی
کاین کیمیای هستی قارون کند گدا را
_اختلاف در حرف وسط
مثال:
باغبان همچو نسیمم ز در خویش مران
کاب گلزار تو از اشک چو گلنار من است.
_ اختلاف در حرف آخر
مثال:
سررشته‌ی جان به جام بگذار
کاین رشته سر دراز دارد