آموزشی آرایه‌های ادبی لفظی، کامل

[ILLUSION]

○جناس ناقص افزایشی○
اختلاف دو کلمه علاوه بر معنی در تعداد حروف آن‌هاست که یکی از کلمه‌ها بر دیگری حرفی زاید (اضافی) دارد و به سه شکل دیده می‌شود:

_ افزایش یک حرف در اول
مثال:
تو را گر همین یار باید بیار
مرا یار هرگز نیاید به کار
(یار و بیار)

_افزایش یک حرف در وسط
مثال:
سرو چمان من چرا میل چمن نمی‌کند
همدم گل نمی‌شود یاد سمن نمی‌کند
(چمن و چمان)

_ افزایش یک حرف در آخر
مثال:
دو روز مهر گردون افسانه است و افسون
نیکی به جای یاران فرصت شمار یارا
(یارا و یاران)

 

[ILLUSION]

○ جناس قلب○
قسمتی از جناس ناقص است و آن آوردن دو کلمه است به گونه‌ای که یکی از حروف آن‌ها جابجا شده و این جابجایی آن دو کلمه را از نظر شکل و آهنگ تا حدودی شبیه یکدیگر نموده باشد.
مثال:
دایه‌ی ابر بهاری را فرموده تا *بنات* *نبات* در مهد زمین بپرورد.

 

[ILLUSION]

○ جناس ناقص حرکتی○
اختلاف کلمه‌ها تنها در حرکت مصوت کوتاه است.
مثال:
گوهر مخزن اسرار همان است که بود
حقه‌ی مِهر بدان مَهر و نشان است که بود.

 

[ILLUSION]

● واج آرایی●( نغمه حروف )
عبارت است از تکرار یک واج (صامت یا مصوت)
در کلمه‌های یک مصراع، بیت و یا عبارت به گونه‌ای که آفریننده‌ی موسیقی درونی باشد و بر تاثیر سخن بیفزاید.
مثال:
تکرار صامت "خ" در بیت زیر:
لبخند تو خلاصه‌ی خوبی‌هاست
لَختی بخند خنده‌ی گل زیباست
یا تکرار مصوت (ِ ِ ) در مصراع اول بیت زیر:
خوابِ نوشینِ بامدادِ رحیل
باز دارد پیاده را ز سبیل

 

[ILLUSION]

در واج‌آرایی تکرار واج‌هایی که چند شکل مکتوب دارند؛ محاسبه می‌شود:
_ صدای سنگین سکوت در سرسرا پیچیده بود.
چون صدای "ص" با صدای "س" در فارسی یکی است، به‌عنوان یک واج تکراری در نظر گرفته می‌شود و در پیدایش آرایه‌ی واج‌آرایی در عبارت بالا نقش دارد.
نمونه‌های دیگر:
تکرار صامت‌های "ج" و "ن" و مصوت اِ:
جان بی‌جمال جانان میل جهان ندارد
هرکَس که این ندارد حقا که آن ندارد
تکرار صامت "س":
ریاست بدست کسانی خطاست
که از دست‌شان دست‌ها بر خداست
تکرار صامت "خ" و مصوت ا:
خیال خال تو با خود به خاک خواهم برد
که تا ز خال تو خاکم شود عبیر آمیز

 

[ILLUSION]

● تکرار ●
آن است که کلمه‌ای را چند بار(دو بار یا بیشتر) در عبارت نظم یا نثر بیاورند به گونه‌ای که بر خوش آهنگی آن بیافزاید.
مثال:
آوردن کلمه یار در بیت زیر:
- یار یار است اگر یار وفادار بود
یار چون نیست وفادار کجا یار بود مثال‌های دیگر:
-لاله عذار او منم چاره کار او منم
بر سر دار او منم من نه منم، نه من منم
_ هم نظری هم خبری هم قمران را قمری
هم شکر اندر شکر اندر شکر اندر شکری
_ از در درآمدی و من از خود به در شدم
گویی کز این جهان به جهان دگر شدم
_ خیال روی کسی در سر است هرکَس را
مرا خیال کسی کز خیال بیرون است
_ تن ز جان و جان ز تن مستور نیست
لیک کَس را دید جان دستور نیست
_ امشب شب تو نه آن شب من
زیرا شب من شب سیاهی است