آموزشی آرایه‌های ادبی معنوی، کامل

[ILLUSION]

انواع آرایه های معنوی:
•مراعات نظیر (تناسب)
•تضاد
• متناقض‌نما (پارادوکس)
• قلب و عکس
• تلمیح
• تضمین
• ایهام
• ایهام تناسب
• اغراق
• حس آمیزی
• حسن تعلیل
• اسلوب معادله
• ارسال المثل(ضرب المثل)
• تمثیل

 

[ILLUSION]

●مراعات نظیر● (تناسب)
آن است که در مصراع اول بیت و یا عبارتی کلمه‌هایی را بیاورند که به نوعی بین آن‌ها تناسب و ارتباط وجود داشته باشد. این تناسب و ارتباط گاهی از نظر زمان و مکان و گاهی از نظر جنس همراهی و غیره است.

 

[ILLUSION]

• تناسب همراهی•
مثال:
*مزرع* سبز فلک دیدم و *داس* مه نو
یادم از *کشته* خویش آمد و هنگام *درو*

• تناسب مکانی•
مثال:
*ابر* و *باد* و *مه* و *خورشید* و *فلک* در کارند
تا تو نانی به کف آری و به غفلت نخوری
• تناسب زمانی•
مثال:
بسی *تیر* و *دی* ماه و *اردیبهشت*
برآید که ما خاک باشیم و خشت

•تناسب جنسی•
مثال:
*ارغوان* جام عقیقی به *سمن* خواهد داد
چشم *نرگس* به *شقایق* نگران خواهد شد
نمونه های دیگر:
_حدیث *روضه* نگویم گل *بهشت* نبویم
جمال *حور* نجویم دوان به سوی تو باشم
_ *ساقیا* لطف نمودی *قدحت* پر *می* باد
که به تدبیر تو تشویش *خمار* آخر شد
_ با *ساربان* بگویید احوال آب چشمم
تا بر *شتر* نبندد *محمل* به روز باران
_ باور کنید که *فرکانس* این *امواج مافوق صوت* را دیگر *گوش* ضعیف امسال ما نمی تواند دریافت کند.

 

[ILLUSION]

●تضاد●
آوردن دو کلمه متضاد و مخالف در یک بیت یا عبارت به گونه‌ای که بر زیبایی کلام بیفزاید.
مثال: دو کلمه دوست و دشمن در بیت زیر:
بگویم تا بداند دشمن و دوست
که من مستی و مستوری ندانم

نمونه‌های دیگر:
_ *روز* هجران و *شب* فرقت یار آخر شد
زدم این فال و گذشت اختر و کار آخر شد

_ در میان دو *دشمن* چنان سخن گوی که اگر *دوست* گردند؛ شرم زده نشوی.

_ چه باید نازش و نالش بر *اقبالی* و *ادباری*
که تا بر‌هم زنی دیده نه این بینی نه آن بینی

_ مرا نصیب *غم* آمد به *شادی* همه عالم
چرا که از همه عالم محبت تو گزیدم

 

[ILLUSION]

●متناقض‌نما● پارادوکس

آن است که دو چیز متضاد را به گونه‌ای در بیت یا عبارت بیاورند که وجود یکی دیگری را نقض کند. مثال:
_ هرگز وجود حاضر غایب شنیده‌ای؟
من در میان جمع و دلم جای دیگر است
این‌که کسی هم غایب باشد و هم حاضر ممکن نیست یعنی وجود حاضر، غایب را نقض می‌کند پس حاضر غایب متناقض‌نماست.
_ دولت فقر خدایا به من ارزانی دار
کاین کرامت سبب حشمت و تمکین من است
دولت فقر متناقض‌نماست، فقر دولت نیست.
_ از تهی سرشار، جویبار لحظه‌ها جاریست.
از تهی سرشار متناقض‌نماست. با تهی نمی‌توان چیزی را سرشار کرد.

 

[ILLUSION]

نمونه‌های دیگر:
_ تو را من زهر شیرین خوانم ای عشق
که نامی خوشتر از اینت ندانم

_ سفر دراز نباشد به پای طالب دوست
که زنده ابد است آدمی که کشته اوست

_ کسی که وسعت او در جهان نمی‌گنجد
به خانه دل من آمده است مهمانی

_ چگونه میکشی صد بحر آتش
چو اندر نفس خود یک قطره خونی

 

[ILLUSION]

در متناقض‌نما‌ها گاهی دو امر متضاد به وسیله نقش‌نمای اضافه به یکدیگر اضافه می‌شوند مانند حاضرِ غایب و دولتِ فقر در بیت‌های بالا
و گاهی اضافه نمی‌شود مانند جمعیت و پریشان در بیت زیر:
از خلاف آمد عادت بطلب کام که من
کسب جمعیت از آن زلف پریشان کردم

 

[ILLUSION]

تفاوت آرایه تضاد با متناقض‌نما (پارادوکس) در این است که در تضاد دو کلمه مخالف و متضاد یکدیگر را به گونه‌ای می‌آورند که وجود یکی وجود دیگری را نقض نمی‌کند و برای روشنگری و القای مفهوم است.
اما در متناقض‌نما همان‌طور که مشاهده کردیم کلماتی را می‌آورند که در کنار یکدیگر جمع نمی‌شوند و وجود یکی بدون تردید نبود دیگری را در پی خواهد داشت و این تفاوت را در دو مثال زیر بهتر در می‌یابید:
_ سرد و گرم روزگار را چشیده: تضاد چون روزگار هم سردی و هم گرمی دارد.
_ هوای سردِ گرم را دوست دارم: تناقض چون هوا نمی‌تواند در عین این‌که سرد باشد، گرم هم باشد.

 

[ILLUSION]

●قلب و عکس●
آن است که عبارتی را در نظم یا نثر بیاورند و آن‌گاه عکس آن را ذکر نمایند.
مثال:
چنین است رسم سرای درشت
گهی *پشت بر زین* و *گهی زین به پشت*

نمونه‌های دیگر:
_ *تن ز جان* و *جان ز تن* مستور نیست
لیک کَس را دید جان دستور نیست

_ الهی عاجز و سرگردانم
*نه آنچه دارم دانم* و *نه آنچه دانم دارم*

_ حافظ مظهر *روح اعتدال* و *اعتدال روح* قوم ایرانی است.

از این آرایه در انتخاب عناوین کتاب ها و مقالات نیز استفاده می‌شود:
فرهنگ برهنگی و برهنگی فرهنگی

 

[ILLUSION]

● تلمیح ●(اشاره)
آن است که شاعر یا نویسنده در ضمن کلام خود به آیه، حدیث، واقعه‌ی تاریخی، اسطوره و یا افسانه‌ای اشاره کند.
مثال:
نه خدا توانمش خواند نه بشر توانمش گفت
متحیرم چه نامم شه ملک لافتی را
در بیت بالا کلمه لافتی حدیث: لا فتی الا علی لا سیف الا ذوالفقار
را به یاد می آورد.
همچنین در عبارت زیر داستان حضرت یوسف را به یاد می آورد: _ یوسف صدیق در خشکسال مصر سیر نخوردی تا گرسنگان فراموش نکند.
همین‌طور در بیت زیر مصراع اول به داستان حضرت ابراهیم و مصراع دوم به داستان حضرت موسی اشاره می‌کند:
_ گاه گل بر روی آتش دسته کرد
گاه پل بر روی دریا بسته کرد