آموزشی آرایه‌ی ترصیع

[ELSA]

ترصیع چیست:

ترصیع، در لغت به معنی جواهر در نشاندن است و به کلام آراسته به آرایه ترصیع، مُرَصَّع(جواهرنشان) گویند.

اگر کلمات قرینه در دو مصراع، علاوه بر هم وزنی، از نظر حرف آخر نیز یکسان باشند، موازنه تبدیل به آرایه ترصیع می شود. به عبارتی دیگر، در ترصیع، واژگان دو مصراع با هم دارای سجع متوازی هستند.

 

[ELSA]

مثال برای آرایه ترصیع​

ما برون را ننگریم و قال را ما درون را بنگریم و حال را

(مولوی)

کلمات «ما، ما»، «برون، درون»، «را، را»، «ننگریم، بنگریم»، «و، و»، «قال، حال» و «را، را» با یکدیگر هم وزن هستند و حرف آخر آنها نیز یکسان است.

گاهی ممکن است که ترصیع کامل نباشد و یکی از کلمات قرینه از نظر حرف آخر یکسان نباشند. مانند:

ترصیع در شعر سعدی:
کلاه سعادت یکی بر سرش گلیم شقاوت یکی در برش

(بوستان سعدی)

در بیت بالا، همه کلمات قرینه علاوه بر هم وزنی، از نظر حرف آخر نیز یکسان هستند، به جز کلمات «کلاه» و «گلیم» که هم وزن هستند، ولی حرف آخرشان یکی نیست.

 

[ELSA]

گاهی به مناسبت قافیه، جایز است که در کلمات آخر در مصراع شعر، به جای سجع متوازی، از سجع متوازن استفاده شود؛ چنانکه رشید وطواط گفته است:

ای مُنوَّر به تو نجوم جلال وی مقرر به تو رسوم کمال

بوستانی است صدر تو ز نعیم آسمانی است قدر تو ز جلال

خدمت تو مُعوّل دولت حضرت تو مُقبّل اقبال

در کرامت تو را نبوده نظیر در شهامت تو را نبوده هَمال

تیره پیش فضایل تو نجوم خیره پیش شمایل تو شمال

شرک را از تو منهدم ارکان مُلک را از تو منتظم احوال

همچو اسکندری به یمن لقا همچو پیغمبری به حسن خصال

بخشش تو برون شده ز بیان کوشش تو فزون شده ز مقال

بزمگاه تو منبع لذات رزمگاه تو مجمع اَهوال

نه مَلَک را ز طاعت تو مَلام نه فلک را ز خدمت تو ملال



شاعران صنعت گرای، به ویژه شاعران قرن های پنجم و ششم، همچون: عنصری، امیر معزی، رشید وطواط، مسعود سعد و خاقانی از دو صنعت ترصیع و موازنه برای زیبایی و گیرایی شعر خویش، بسیار سود برده اند.

 

[ELSA]

آرایه ترصیع با مثال در نثر:​

نمونۀ کاربرد آرایۀ ترصیع در نثر سعدی:

– نیکبخت آن که خورد و کِشت و بدبخت آنکه مُرد و هِشت. (گلستان سعدی)

***