آموزشی آرایه ادبی استعاره

[BALLERINA]

تعریف استعاره : هرگاه علاقۀ بین معنای مجازی و معنای حقیقی واژه مشابهت باشد، مجاز را آرایه استعاره گویند. مانند لفظ «شیر» به معنی مرد شجاع و چنانچه علاقه غیر از مشابهت باشد آن را مجاز مُرسَل گویند. به عبارت دیگر، «آرایه استعاره، در حقیقت نوعی مجاز است، ولی شرط آن، وجود علاقۀ مشابهت است بین معنی حقیقی و معنی مجازی

 

[BALLERINA]

ارکان آرایه استعاره:

۱- مُستعار و آن لفظ مشبهٌ بِه است.

۲- مُستعارٌ مِنه و آن معنی مشبهٌ به است.

۳- مُستعارٌ لَه و آن معنی مشبه است.

«مُستعارٌمِنه» و «مُستعارٌلَه» را طرفین استعاره می نامند و صفت مشترک بین طرفین را که در تشبیه وجه شبه گویند، در اینجا «جامع» گویند. مثلاً، در مثال «شیری دیدم که تیر می انداخت» معنی موضوعٌ لَه(اصلی) لفظ شیر که حیوان درنده باشد، مستعارٌ منه است و معنی ای که در آن استفاده شده که مرد شجاع باشد، مستعارٌ لَه و لفظ شیر، مستعار و صفت شجاعت، جامع خواهد بود.

 

[BALLERINA]

استعاره مصرحه چیست

در آغاز بحث، گفتیم که آرایه استعاره، تشبیهی است که اگر مشبه را حذف کنند و مشبهٌ به را ذکر کنند، آن را استعارۀ مُصرحه گویند. بنابراین، می توان گفت: استعارۀ مصرحه، تشبیهی است که از ارکان آن، فقط مشبهٌ به را ذکر نموده و باقی را حذف کرده اند. اکنون، برای روشنتر شدن این سخن، به شرح چند نمونه از این نوع استعاره می پردازیم.

 

[BALLERINA]

«چادر لاژورد» در بیت زیر، استعاره از شب است:

بدان گه که خورشید برگشت زرد
پدید آمد آن چادر لاژوَرد (فردوسی)

 

[BALLERINA]

«نرگس» در بیت های زیر استعاره از چشم معشوق است:

نرگس مسـ*ـت نوازش کن مردمدارش
خون عاشق به قدح گر بخورد نوشش باد (حافظ)


خوابِ آن نرگس فَتّان تو بی چیزی نیست
تابِ آن زلف پریشان تو بی چیزی نیست (حافظ)

 

[BALLERINA]

«گُلِ خندان» در بیت زیر، استعاره از معشوق و «آب روان» استعاره از اشک است.

چشمۀ چشم مرا ای گُل خندان دریاب
که به امید تو، خوش آب روانی دارد (حافظ)

 

[BALLERINA]

انواع استعاره با مثال برای استعاره

در ادامه به توضیح انواع استعاره بهمراه چندین مثال برای هرکدام میپردازیم.

 

[BALLERINA]

استعاره مکنیه چیست:

چنانکه گوینده در نفس خود، چیزی را به چیزی تشبیه کند و از ارکان آن، فقط مشبه را ذکر کرده و بعضی از لوازم و خصوصیات مشبهٌ بِه را برای مشبه آورد، تا دلالت کند بر این تشبیه، در اینجا، این تشبیه مُضمر(پنهان) را استعارۀ مکنیه یا استعاره با کنایه گویند. به جهت اینکه مشبه در آن مذکور نیست و در دلالت بر معنی آن، فقط به ذکر بعضی از خواص آن اکتفا شده است.

مانند:

در بیت زیر، شاعر دین را به دیبا تشبیه کرده و «بافتن» را که از لوازم دیبا و از مقولات وجه شبه است، ذکر نموده است:

علماء جمله می لافند
دین برپای هر کسی می بافند (سنایی)

 

[BALLERINA]

در بیت زیر، «قضا» را به مرغی همچون کرکس و شاهباز تشبیه کرده و مشبهٌ به را در لفظ نیاورده است:

قضا ز آسمان چون فروهِشت پَر
همه عاقلان کور گردند و کر (فردوسی)

 

[BALLERINA]

در بیت زیر، در واژۀ «اجل» استعارۀ مکنیه وجود دارد:

بخندد اجل، چون تو خنجر برآری
بجنبد جهان، چون تو لشکر برانی (فرخی)