آموزشی آموزش آرایه‌ی حس آمیزی

[ELSA]

*به نام خالق هستی *


حس‌آمیزی (به انگلیسی: Synesthesia) در آرایه‌های ادبی، آمیختن دو یا چند حس است در کلام؛ به گونه‌ای که ایجاد موسیقی معنوی به تأثیر سخن بیفزاید. عبارت‌هایی چون «خبر تلخ»، «قیافه بانمک» نمونه‌هایی از حس‌آمیزی در ادبیات عامیانه است که در آن‌ها حس شنوایی و حس بینایی با حس چشایی آمیخته شده‌است. نقطه اوج حس‌آمیزی در شعر فارسی، اشعار بیدل دهلوی و صائب تبریزی و سهراب سپهری است.​

 

[ELSA]

این بیت از بیدل از نمونه‌های حس‌آمیزی است.

شمع روشن می‌توان کرد از صدای عندلیبرنگ‌ها خفته‌است اینک در نوای عندلیب

در این بیت حافظ از شنیدن برای حس بویایی استفاده می‌کند:

بوی بهبود ز اوضاع جهان می‌شنومشادی آورد گل و باد صبا شاد آمد

یا در این بیت حافظ به‌جای استفاده از شنیدن صدای عشق آن را می‌بیند:

از صدای سخن عشق ندیدم خوش‌تریادگاری که در این گنبد دوّار بماند

در این شعر رودکی از حس لامسه در مصرع دوم استفاده می‌کند:

ریگ آموی و درشتی راه اوزیر پایم پرنیان آید همی

گاهی شاعر چند حس را با هم استفاده می‌کند. به عنوان مثال حقوقی حس رنگ و صدا را به این شکل با هم درآمیخته است:

ای کاش با فصاحت سنگین این کبوداندام من تلفظ شیرین آب بود

از نمونه‌های دیگر حس آمیزی درهم‌آمیختن سه حس شنوایی، بینایی و بساوایی در این شعر شفیعی کدکنی است:

با حنجره چکاوک خردی که ماه دی

از پونه بهار سخن می‌گوید

وقتی کزان گلوله سربی

با قطره

قطره

قطره خونش

موسیقی مکرر و یکریز برف را

ترجیعی ارغوانی می‌بخشد.

در این بیت طالب آملی درک حس چشایی را به شنوایی نسبت داده‌است:

ما گرچه مرد تلخ شنیدن نه‌ایم لیکتلخی که از زبان تو آید شنیدنی است

مزه را با حس چشایی در می‌یابیم و عبدالله مستوفی با مزه بودن را با نوشتن که بیشتر مربوط به حس لامسه است، آمیخته‌است:

خط شکسته را هم محکم‌تر و با مزه‌تر از دیگران می‌نوشت

 

[ELSA]

معمولاً شعر حاصل یافته ها و داشته های شاعر است. این یافته ها و داشته ها از یک حواس به تنهایی بهره نمی برند، بلکه شاعر برای بیان و انتقال این موارد به خواننده، بایدترکیبات و تعبیراتی بیافریند که تمام حواس وی را متأثّر سازد .

در زیبا شناسی سخن:
" حس آمیزی آمیختن دو یا چند حس است به گونه ای که با ایجاد موسیقی معنوی به تأثیر سخن بیفزاید و سبب زیبایی شود".
مثال:
حرف هایم مثل یک تکّه چمن روشن بود. سپهری
- سهراب از روشنی حرف خود سخن گفته است . روشنی امری دیدنی و حرف یک چیز شنیدنی است. شاعر در این مصراع، دو حسّ بینایی و شنوایی را با هم آمیخته و همین آمیزش از عوامل ایجاد موسیقی معنوی است.

حواس پنجگانه عبارتند از :
حسّ شنوايی، حسّ بينايی، حسّ چشايی، حسّ بويايی و حسّ لامسه

1 و 2- بینایی و شنوایی
استفاده از رنگ و تصاویر زنده در اشعار شاعران حسّ بینایی و شنیدن شعر حس شنوایی را بر می انگیزد .

مثال:
الف :
تیرگی می آید/ دشت می گیرد آرام/قصّه ی رنگی روز/ومی رود رو به تمام. سپهری
(حسّ شنوایی و بینایی آمیخته می شوند)

ب :
از صدای سخن عشق ندیدم خوشتر
یادگاری که در این گنبد دوار بماند.
( آمیختن حسّ بینایی و شنوایی )

ج:
به گوش هوش بشنو این سخن را
فدای این سخن کن جان و تن را. عطار نیشابوری

3- بویایی
نوبهاران کو که با خود بوی باران آورد
خرم آن باران که بوی نوبهاران آورد.

غروبگاهان در کوچه های خلوت شهر
که بوی پیچک ، هذیان عاشقی می گفت،
تو در کنار من آهسته راه می رفتی. نادر نادر پور

چه حلقه‌ها که زدم بر در دل از سر سوز
به بوی روز وصال تو در شبان دراز. حافظ

4- چشایی:
مثال:
خداوند لباس هراس و گرسنگی را به آن ها چشانید.(آیه 112، سوره ی نحل)

به ترانه های شیرین ، به بهانه های رنگین
بکشید سوی خانه مه خوب خوش لقا را
(ترانه های شیرین: چشایی و شنوایی ) ( بهانه های رنگین شنوایی و بینایی)

مبر اندوه کت بردن نه آیین
به تلخى مگذران این عمر شیرین. ویس و رامین فخرالدین اسعد گرگانی

گر دشنام فرمايي و گر نفرين دعا گويم جواب تلخ مي زيبد لب لعل شكر خارا - حافظ


5-لامسه:
آشنا هستم با، سرنوشت ترِ آب ، عادت سبز درخت. سپهری
( سرنوشت تر آب، بینایی و لامسه)

ریگ آموی و درشتی راه او
زیر پایم پرنیان آید همی. رودکی

نه بلبل بر گلش تسبیح خوانیست
که هر خاری به تسبیحش زبانیست. گلستان سعدی

و یک نمونه همراهی حواس را بنگرید:
باد گویی مشک سوده دارد اندر آستین
باغ گویی لعبتان ساده دارد در کنار.فرخی سیستانی

چند نکته:
- فعال ترین حس، بینایی است که سهم عمده ای درفعالیت های ادراکی دارد.
-بودلر( شاعر و نویسنده ی فرانسوی) معتقد است: در میان حواس گوناگون ، ارتباط هایی اسرار آمیز وجود دارد که در عالم رؤیا به دست می آید.
- مولانا معتقد است پنج حس با هم پیوسته اند.

پنج حس با یکــــدگر پـــیوسته اند
زان که این هر پنج ز اصلی رسته اند
قــــوت یک ، قـــــــوت باقی شود
مابقی را هر یکی ســــــــاقی شود