آموزشی جناس تام

[ELSA]

جناس تام

لفظ (مجموعه صامت ها و مصوت ها) یكی باشد و معنی مختلف؛ یعنی اتحاد در واك و اختلاف در معنی:

شانه/ شانه گور/ گور گوی / گوی

فرق معنایی، از جمله ،یعنی فحوای كلام (Context) فهمیده می شود.

جناس تام همان بحث لغات مشترك یعنی لغات چند معنائی (Polysymy) در بحث علم اصول و دلالات در منطق و معنی شناسی (Semantics) است و در همه زبان ها مطرح است و از آنجا كه محل التقای مباحث معنائی (Thematics) و مباحث لفظی (Verbal) است اهمیت بسیار دارد.

تبصره 1:تجانس بین خوار/خار، فطرت/ فترت، محظور/ محذور را جناس لفظ نام نهاده اند. از نظر ما همه این موارد جناس تام است. زیرا چنانكه گفته شد بدیع بحث موسیقی و مسموعات است نه بحث مكتوبات.

دیدی آن ترك ختا غارت دین بود مرا گر چه عمری به خطا دوست خطابش كردم

فرخی یزدی

بهرام كه گور می گرفتی همه عمر

دیدی كه چگونه گور بهرام گرفت

گور اول به معنی گورخر گور دوم به معنی قبر (مجازاً خاك)

شكر لب جوانی نی آموختی

كه دل ها بر آتش چو نی سوختی



نی اول به معنی ساز نی دوم : چوب نی

بوستان سعدی

نماند فتنه در ایام شاه جز سعدی

كه بر جمال تو فتنه است و خلق بر سخنش

فتنه اول : آشوب فتنه دوم:عاشق و مفتنون

سعدی شیرازی

 

[ELSA]

جناس چیست :

جناس : آرایه جناس، آوردن دو کلمه یا کلماتی است که ظاهری شبیه به هم داشته باشند، اما در معنا با هم تفاوت داشته باشند. جناس حداقل بین دو کلمه است که به آنها ارکان جناس یا پایه های جناس گفته می شود.

جناس یکی از زیباترین آرایه های لفظی است که کلام را دلنشین می سازد. در واقع جناس از یک سو ایجاد موسیقی در کلام می کند و از سویی دیگر، سبب تداعی معانی مختلفِ لفظ واحدی می گردد و در نتیجه، به گسترش تخیل و ایجاد کشش و جلب توجه شنونده می انجامد و این از عوامل زیبایی و هنر است.

نکتۀ قابل ملاحظه ای که در پهنۀ جناس باید ذکر شود، این است که جناس، محدودۀ قافیه را نیز در بر می گیرد و از این جهت، مرز بیکرانی در شعر فارسی پیدا می کند

 

[ELSA]

انواع جناس با مثال:

ارابه جناس به طور کلی، دو نوع است: «جناس تام» و «جناس ناقص». جناس ناقص، خود چند نوع است که در ادامۀ بحث، به برخی از انواع آن اشاره میشود.



جناس تام:

جناس تام چیست : «جناس تام»، آن است که دو کلمه در حروف و حرکات(در گفتن و نوشتن) یکی باشند و در معنی مختلف باشند. مانند جناس میان دو کلمۀ گرگان در بیت زیر:

مثال برای جناس تام:

در بیت زیر، میان واژگان «گرگان» در مصراع اول و دوم، جناس تام هست؛ اولی به معنی «شهر گرگان» است و دومی جمع واژۀ «گُرگ» است.

چنان بی بیم و ایمن کرد گرگان که میشان را شبان بودند گرگان

 

[ELSA]

مثال‌هایی از آرایه جناس:

در بیت زیر نیز میان واژگان «شانه» در مصراع اول و دوم، جناس تام هست؛ اولی به معنی «ابزار دندانه دار حالت دهندۀ مو» است و دومی به معنی «کِتف» است:

تار زلفت را جدا مشاطه گر از شانه کرد دست آن مشاطه را باید جدا از شانه کرد

(امیرخسرو دهلوی)

در بیت زیر، «مشتری» در اولِ مصراع دوم، به معنی «سیارۀ مشتری» و در آخر مصراع، به معنی «طالب و خریدار» است و جناس تام به وجود آورده است:

ای شده نعلِ سُم اسب تو را مشتری از چرخ، به جان مشتری

(فلکی شروانی)

در بیت زیر، واژۀ «بهشت» در مصراع اول، به معنی «فردوس» است که خداوند به نیکوکاران وعده داده است و در مصراع دوم، فعل است و از مصدر «هِشتن» به معنی گذاشتن و رها کردن است.

قیامت کسی بیند اندر بهشت که معنی طلب کرد و دعوی بهشت

(بوستان سعدی)

***

جناس ناقص با مثال:

«جناس ناقص» یا «جناس مُحَرَّف»، آن است که دو پایۀ جناس در تعداد حروف و شیوۀ نگارش یکسان، ولی در حرکتِ حروف، مختلف باشند. مانند «خَلق و خُلق» در شعر زیر:

زَبونِ خَلق ز خُلق نکوی خویشتنم چو غنچه، تنگدل از رنگ و بوی خویشتنم

(رهی معیری)

نکته:

در واقع، به هر جناسی غیر از جناس تام، جناس ناقص گویند و به جناس مُحرف نیز، ناقص گفته می شود.

 

[ELSA]

جناس زاید(افزایشی):

«جناس زاید» آن است که یکی از کلمات متجانس را حرفی بر دیگری زیادت باشد و آن حرف زاید، گاه در اول کلمه باشد. مانند: (طاعت و اطاعت، صاف و مصاف، تاب و عتاب). گاهی آن زیادت در آخر کلمه باشد. مانند: (خام و خامه، جام و جامه، نام و نامه). گاه زیادت در وسط کلمه باشد مانند: (کف و کنَف، نرد و نبَرد، قامت و قیامت).

از آنجا که به غیر از جناس تام، همۀ انواع دیگر جناس را ناقص می دانیم، می توان این نوع جناس را «جناس ناقص افزایشی» نامید؛ زیرا یکی از واژگان جناس، یک حرف نسبت به واژۀ دیگر افزوده دارد.

 

[ELSA]

مثال جناس زاید:

در بیت زیر، میان واژگان «کوه» و «شکوه» جناس زاید هست.

اگر پای در دامن آری چو کوه سرت ز آسمان بگذرد در شکوه

(بوستان سعدی)

***

مثالی دیگر:

در این بیت، میان واژگان «لطیفه» و «لطیف» جناس زاید هست.

به یکی لطیفه گفتی ببرم هزار دل را نه چنان لطیف باشد که دلی نگاه داری

(سعدی)

***

 

[ELSA]

مثال جناس اختلافی:

در بیت زیر، میان واژگان «کوه» و «کاه» جناس اختلافی هست.

آرزو میخواه، لیک اندازه خواه

برنتابد کوه را یک برگِ کاه (مولوی)

***

در بیت زیر، میان واژگان «ندا» و «صدا» که به معنی انعکاس و پژواک است، جناس اختلافی وجود دارد.

این جهان کوه است و فعل ما ندا

سوی ما آید نداها را صدا (مولوی)

***

در بیت زیر، میان واژگان «جنگ» و «ننگ» جناس اختلافی هست:

من امروز نَز بهر جنگ آمدم

پیِ پوزش و نام و ننگ آمدم (فردوسی)

***

در بیت زیر، میان واژگان «زاغ» و «راغ» جناس اختلافی وجود دارد. همچنین کلمۀ «باغ» با کلمات «زاغ» و «راغ» جناس دارد و بین کلمات «فراغ» و «راغ» هم جناس افزایشی است:

زاغی از آنجا که فراغی گزید

رخت خود از راغ به باغی کشید (جامی)

***

 

[ELSA]

تفاوت جناس با سجع:

کلماتی که با یکدیگر آرایه جناس را می‌سازند از نظر ظاهری کاملاً شبیه به هم هستند (جناس تام) ولی معنای متفاوتی دارند؛ نظیر شیر (حیوان) و شیر (خوراکی) و یا هر دو کلمه تفاوت بسیار کوچکی با هم دارند و فقط در یکی از حروف خود با هم متفاوت اند (جناس ناقص)؛ مانند: کار- بار، مسـ*ـت – هست، نام- کام و… ، و این آرایه در شعر به کار می رود نه در نثر؛

اما کلماتی که با یکدیگر یک سجع را تشکیل می‌دهند، از نظر ظاهری تفاوت‌های آشکاری با هم دارند (مثل کلمات قافیه در شعر که فقط حروف پایانی مشترک دارند) و ممکن است اصلاً شبیه نباشند و فقط هموزن باشند؛ مثل سجع متوازن. این آرایه هم مربوط به نثر است و معمولاً در پایان جملات یا فقره های متن منثور به کار می رود.

***