آموزشی جناس ناقص

[BALLERINA]

جناس ناقص یا جناس غیرتام، نوعی جناس است که در آن، دو کلمه در یکی از موارد آوایی با هم تفاوت دارند. جناس ناقص را می‌توان در دو دسته جناس ناقص حرکتی و جناس ناقص اختلافی بررسی کرد.

 

[BALLERINA]

در جناس ناقص حرکتی یا جناس محرّف، دو کلمه در مصوت کوتاه با هم تفاوت دارند. بیت زیر از حافظ جناس ناقص حرکتی دارد:

زمان خوشدلی دَریاب و دُر یاب
که دایم در صدف گوهر نباشد​

 

[BALLERINA]

اما در جناس ناقص اختلافی، کلمات در یکی از حروف با هم تفاوت دارند. مثلاً در بیت زیر از حافظ، کلمات «دستی»، «مستی» و «هستی» با هم در یک حرف تفاوت دارند:

گام تنگدستی در عیش کوش و مستی
کاین کیمیای هستی قارون کند گدا را​

 

[BALLERINA]

جناس ناقص یا محرف یا ناهمسان

جناسیست که در شیوه نگارش یکسان است، اما از نظر معنایی و حرکت و تعداد حروف به‌کار رفته متفاوت باشد. در واقع به هر جناسی که تام نباشد، جناس ناقص گفته می‌شود که خود انواعی دارد و عبارتند از؛ جناس ناقص اختلافی، جناس ناقص افزایشی، و جناس ناقص حرکتی.

مانند جویم و پویم (جناس ناقص اختلافی)
مِهر و مُهر (جناس ناقص حرکتی)
لطیف و لطیفه (جناس ناقص افزایش)

 

[BALLERINA]

جناس ناقص اختلافی

ارکان این جناس در یک حرف با یکدیگر اختلاف دارند و مهم نیست که این اختلاف در اول وسط یا آخر کلمه اتفاق بیفتد. در برخی از منابع، بر اساس مکان اختلاف اول، وسط، آخر این جناس را به چندین بخش تقسیم کرده‌اند و نامگذاری‌های متفاوتی دارند.

 

[BALLERINA]

جناس ناقص افزایشی یا زائد


جناسی است که تعداد حروف به کار رفته در یکی از ارکان جناس، یک واحد بیشتر از رکن دیگر باشد. گاه می‌تواند این افزایش در ابتدا کلمه باشد، مثل تاب و عتاب و گاه می‌تواند در انتهای کلمه باشد، مثل نام و نامه. گاهی نیز می‌تواند میان کلمه باشد، مثل قامت و قیامت. نکته قابل توجه این است که فقط یک حرف اضافه تر از تعداد حروف کلمه دیگر باشد.

 

[BALLERINA]

اگر جسمم بسوزی سوته خواهم
اگر چشمم بدوزی دوته خواهم​

باباطاهر

​

در این بیت کلمات بسوزی و بدوزی از نظر نوشتار فقط در یک حرف س و ز با یکدیگر تفاوت دارند و معنای یکسانی هم ندارند، پس می‌توان آنها را به عنوان جناس ناقص اختلافی درنظر گرفت.

 

[BALLERINA]

می‌نمود آن مرغ را هرگون شگفت
تا که باشد کاندر آید او به گفت

مولانا، مثنوی​

در این بیت دو کلمه شگفت و گفت با یکدیگر در حرف ش اختلاف دارند و معنی متفاوتی هم دارند پس جناس ناقص افزایشی هستند.

 

[BALLERINA]

جناس ناقص حرکتی


جناسیست که در آن دو کلمه از لحاظ نوشتار کاملاً برابر هستند اما در حرکت کلمات (مصوت‌ها) باهم اختلاف دارند. مثل خَلق و خُلق

 

[BALLERINA]

ای مِهر تو بر دل‌ها، ای مُهر تو بر لب‌ها
وی شور تو در سَرها وی سِر تو در جان‌ها​

سعدی، غزلیات

​

در این بیت دو کلمه مِهر و مُهر املای یکسانی دارند، اما در هنگام خواندن در حرکت اولین حرف تفاوت دارند‌ پس جناس ناقص حرکتی هستند.البته در این بیت بین سَر و سِر نیز همین حالت جناس برقرار است.