معرفی ساز دهنی

[Awen]

هنوز هم نگاه برخی از افراد جامعه نسبت به سازدهنی، همان اسباب‌بازی خاطره‌انگیز دوران کودکی است اما به قول سهراب بیایید چشماهایمان را بشوییم و جور دیگر ببینیم. سازدهنی سال‌هاست در دنیای موسیقی دارای شخصیتی مستقل است و قابلیت این ساز در تولید صدا در سبک‌های مختلفی چون پاپ، ایرانی، کلاسیک، جاز، بلوز، وسترن و کانتری این ساز را در زمره محبوب‌ترین و پرکاربردترین سازهای بادی قرار داده است.

برای این که قدری بیشتر شما را با این ساز محبوب آشنا کنیم گریزی به دنیای این ساز خوش نوا زده‌ایم.

سازدهنی در کجا متولد شد؟​

در نگاهی به تاریخچه سازدهنی در می‌یابیم که خاستگاه اولیه‌ی ای ساز یا هارمونیکا چین می باشد. نخستین بار چینی‌ها سازی شبیه به سازدهنی امروزی را با نام شِنگ ساختند. این ساز که از چوب گیاه بامبو ساخته می‌شد به سرعت به یکی از سازهای پرطرفدار در فرهنگ موسیقی آسیای شرقی تبدیل شد.

ورود به اروپا​

همچون بسیاری از فرهنگ‌ها و سنت‌های راه یافته به اروپا، شنگ نیز در قرن هجدهم توسط بازرگانانی که با اروپا تجارت می‌کردند به ساکنین این قاره معرفی شد. و خیلی زود طرفداران زیادی بدست آورد.

در حدود سال‌های 1820 تا 1821 یکی از سازندگان جوان ساز در اروپا به‌نام فردریک لودویگ بوشمن سازی با زبانه‌های فلزی ساخت و نامش را آئورا گذاشت.

هر چند اختراع بوشمن را می‌توان نخستین سازدهنی امروزی نامید. اما تنها قادر به تولید نت‌های محدودی بود. نت‌ها در ساز ابداعی بوشمان به صورت کروماتیک و پشت سر هم قرار داشتند.

در سال 1825 شخصی به نام ریتا در اروپا، هارمونیکای امروزی را ساخت.

سازدهنی او 10 سوراخ و دو صفحه برای زبانه ها داشت. هر سوراخ یک زبانه فلزی در هر صفحه داشت. یک صفحه هنگامی که در آن دمیده می‌شد و صفحه‌ی دیگر در هنگام بازدم تولید صدا می‌کرد. این عمل دم و بازدم در سوراخ ها باعث گردش هوا در زبانه‌ها شده و صدای ساز را بوجود می‌آورند.

نت‌هایی که سازدهنی ریتا می توانست تولید کند تا حد زیادی به سازدهنی دیاتونیک امروزی نزدیک بود.

در سال 1829 خط تولید انبوه سازدهنی در وین به راه انداخته شد. در تروسینگن (روستایی در آلمان) شخصی بنام مسنر به همراه عمویش در اوقات فراغت خود روی ساخت سازدهنی کار می کردند. با گذشت زمان کار آن‌ها جنبه تجاری بسیار پر سود پیدا کرد. آنچنان که اهالی دیگر این روستا همچون ماتیس هونر شغل خود را که ساعت سازی بود رها کردند و به کار تجارت و ساخت هارمونیکا روی آوردند.

هونر نیز به ساخت هارمونیکا روی آورد​

هونر در آشپزخانه منزل خود به کمک همسرش و یک کارگر توانست سالی 650 سازدهنی تولید کند. اگر چه هونر استعداد خوبی در نواختن سازدهنی نداشت اما تاجر بسیار موفقی بود.

او توانست در سال 1862 محصولات خود را به آمریکا صادر کند. او با این کار به بزرگترین بازار سازدهنی آن زمان دست پیدا کرد و تا سال 1900 به همراه پنج فرزند خود آن را توسعه دهد. آنچنانکه کارخانه ی او با 1000 کارگر در حدود 4 میلیون سازدهنی در سال تولید می‌کرد. سازدهنی کروماتیک که در یک طرف خود دارای کلید یا شاسی مخصوص بود. و سازدهنی را قادر می‌ساخت که تمامی نت ها را ایجاد کند توسط هونر ساخته شد.

گذری به دنیای امروز سازدهنی​

انواع سازدهنی‌های امروزی​

سازدهنی کروماتیک​

سازدهنی کروماتیک در بین محبوب‌ترین سازهای جهان و حتی ایران است. این ساز در مدل‌های 8، 10، 12، 14 و 16 سوراخ ساخته می‌شود و ویژگی برجسته این ساز داشتن کلید اسلاید است و وظیفه این کلید این است که صدای تولیدی را نیم‌پرده زیر‌تر یا بم‌تر کند.

نوع استاندارد و رایج این ساز 12 سوراخ دارد و رنج صدایی 3 اکتاو را پوشش می‌دهد. نوع 16 سوراخ نیز رنج صدایی 4 اکتاو را پوشش می‌دهد که برای برخی سبک‌های خاص قابل استفاده است.

سازدهنی دیاتونیک​

سازدهنی دیاتونیک نوع دیگری از سازدهنی است که در ایران محبوبیت کمتری نسبت به ساز کروماتیک دارد. اگر بخواهیم نسبت محبوبیت را برای این دو ساز بسنجیم شاید به مقداری نزدیک به 70 به 30 برسیم. این ساز در سبک‌های محدود‌تری قابلیت اسفاده دارد. سبک‌ بلوز رایج‌ترین سبک در ساز دیاتونیک است و به همین علت نیز به ساز دیاتونیک ساز بلوز هارپ (‌blues harp) می‌گویند. از دیگر سبک‌های رایج این ساز می‌توانیم به پاپ و فولک اشاره کنیم.

سازهای دیاتونیک نیز در چند مدل تولید می‌شوند که نوع 10 سوراخ آن رایج‌تر از بقیه مدل‌هاست.

سازدهنی ترمولو، اکتاو و ارکسترا​

این سه نوع از سازدهنی به میزان کمتری تولید و استفاده می‌شوند و می‌توان گفت افراد خاص و محدودی از این ساز‌ها استفاده می‌کنند. نوع ارکسترا خود به دو زیر مجموعه بیس و کورد تقسیم می‌‌شود.

ترمولو​

بارزترین ویژگی ظاهری این نوع سازدهنی سوراخ‌های دو ردیفه آن است. در سازدهنی ترمولو هر سوراخ تنها با عمل دمیدن هوا یا مکش هوا صدا تولید می‌کند.

اگر نوازنده هر جفت سوراخی را که بر روی هم قرار دارند یک سوراخ از ردیف بالا و یک سوراخ از ردیف پایین به صورت همزمان بنوازد که معمولا به همین شیوه نواخته می شود، ارتعاش همزمان زبانه ها (Reeds) یا تیغه های فلزی این دو سوراخ که با اختلاف اندکی نسبت به یکدیگر کوک شده‌اند صدای دوگانه و لرزانی تولید می‌کند که با عنوان Tremolo Effect از آن یاد می‌شود.

به ترمولو سازدهنی اکو (echo harmonicas) هم می‌گویند و در موسیقی‌های پاپ و راک آسیایی استفاده می‌شود.

برندهای محبوب​

بسیاری از شرکت‌های فعال در حوزه‌ی موسیقی، سازدهنی را نیز در سبد محصولات خود جای داده‌اند و برخی شرکت‌ها نیز به صورت تخصصی و متمرکز اقدام به تولید سازدهنی می‌کنند. از شرکت‌های تولید کننده سازدهنی می‌توانیم به seydel، hohner، suzuki، swan و easttop اشاره کنیم.

ساختار سازدهنی و نحوه تولید صدا​

نحوه تولید صدا​

به طور کلی در ساز‌های بادی عامل ایجاد صدا دمش و یا مکش است. هوا از سیستم تنفس انسان بوسیله دهان به درون سوراخ‌های ساز دمیده می‌شود و این هوا به شانه ساز در قسمت میانی می‌ٰرسد. شانه هوا را به صفحه تیغه بالایی یا پایینی منتقل می‌کند و هوای منتقل شده تیغه‌های صفحه را به ارتعاش در‌می‌آورد. این ارتعاش با توجه به نت کوک شده بر روی تیغه خاص موجب ایجاد صدای آن نت می‌شود.

ساختار تشکیل دهنده سازدهنی​

ساختار تشکیل دهنده‌ی همه‌‌ی سازدهنی‌ها از اصول مشابهی پیروی می‌کند و به طور خاص در ساز کروماتیک شاهد ساختار زیر هستیم:

• کاور پلیت نگه‌دارنده بالایی
• صفحه تیغه دمش
• شانه
• صفحه تیغه مکش
• کاورپلیت نگه‌دارنده پایینی

شرکت‌های تولید کننده ساز از متریال‌های مختلفی برای ساز استفاده می‌کنند اما رایج‌ترین جنس به کار رفته در سازدهنی‌ها پلاستیک است. سازهایی که در آن‌ها شانه‌هایی از جنس چوب به کار رفته است از صدای گرم‌تری برخوردارند.

بزرگان سازدهنی جهان​

از بزرگان سازدهنی جهان می‌توانیم به افراد زیر اشاره بکنیم:

فرانز اشمل، جو فیلیسکو، تامی ریلی، تری مک میلان، کاترین الیز بالن، کیم ویلسون، لری آدلر، استیو بیکر، سانی بوی، جان پاپر و دیگر بزرگان که ذکر نام و شرح زندگی‌شان در حوصله این متن نیست.

در ایران نیز با این که این ساز هنوز آن طور که باید گسترش پیدا نکرده است اما استادان بزرگی هستند که در مسیر پرورش استعداد‌های این مرزوبوم می‌کوشند و در اینجا از یکایک آن‌ها تقدیر و تشکر می‌کنیم.