آموزشی معرفی آرایه های ادبی در یک نگاه

[شاهدخت]

آرایه‌ ادبی ترصیع
ترصیع در لغت به معنای «جواهر نشان کردن» است. اگر کلمات دو مصراع یا دو جمله دو به دو مانند هم تکرار شوند و یا بین‌شان سجع متوازی برقرار شود می‌گوییم آرایه‌ی ترصیع وجود دارد.



به این مثال از جامی نگاه کنید:

هم حرکاتش متناسب به هم

هم خطواتش متقارب به هم

 

[شاهدخت]

آرایه‌ ادبی موازنه
موازنه روبروی هم قرار گرفتن سجع‌های متوازی یا متوازن در دو یا چند جمله یا مصراع است که سبب ایجاد هماهنگی بین آن‌ها می‌شود.



در این بیت موازنه به کار رفته است:

چراغ ار چه رفیع خاک پایت

عقل ار چه بزرگ طفل راهت

 

[شاهدخت]

آرایه‌ ادبی قلب
هرگاه شاعر یا نویسنده کلمات و ترکیباتی را در بخشی از یک بیت یا عبارت بیاورد و در بخش دیگرِ همان بیت یا عبارت جای آن ترکیبات یا کلمه‌ها را عوض کند، آرایه‌ی عکس ساخته‌ می‌شود.



این بیت از مولانا آرایه‌ عکس دارد:

تن ز جان و جان ز تن مستور نیست

لیک ک.س را دید جان دستور نیست

 

[شاهدخت]

آرایه های ادبی معنوی
آرایه‌های ادبی معنوی آرایه‌هایی هستند که از تناسب‌های معنایی بین واژه‌ها بوجود می‌آیند. در واقع می‌توانیم بگوییم در این نوع آرایه‌ها شکل ظاهری کلمه باعث هنرمندانه شدن کلام نشده بلکه تناسبی که بین معنای کلمات وجود دارد دلیل این زیبایی و هنرمندی است.

 

[شاهدخت]

به عبارتی در آرایه‌های ادبی معنوی آنچه اهمیت دارد ارتباط معنایی کلمات با یکدیگر است، گاهی نیاز است برای دلنشین شدن نوشته و نفوذ به دل مخاطب، شاعر یا نویسنده از روش غیر مستقیم برای گفتن آنچه در ذهنش می‌گذرد استفاده کند، این غیر مستقیم گویی زمینه‌ساز بوجود آمدن یک سری از آرایه‌ها می‌شود که به آن‌ها آرایه‌های ادبی معنوی می‌گویند.

 

[شاهدخت]

مهمترین آرایه‌های ادبی معنوی شامل ۱۸ مورد زیر هستن:

تشبیه
استعاره
مجاز
کنایه
تشخیص
مراعات النظیر
تضاد
متناقض نما
تلمیح
تضمین
ایهام
ایهام تناسب
حس‌آمیزی
حسن تعلیل
اغراق
اسلوب معادله
لف و نش
و نماد

 

[شاهدخت]

آرایه‌ تشبیه
تشبیه در لغت به معنی « چیزی را به چیز دیگر مانند کردن» است. و در اصطلاح ادبی مانند کردن کسی یا چیزی به دلیل داشتن صفتی به کسی یا چیز دیگر بوسیله‌ی ادات تشبیه است.



ایام گل چو عمر به رفتن شتاب کرد

ساقی به دور باده گلگون شتاب کن

مشبه: ایام گل – باده
مشبه به: عمر – گل ( گلگون)
ادات تشبیه: چو – گون
وجه شبه: رفتن – سرخی ( مستتر است)
نکته: در مقاله تشبیه چیست. این آرایه را کامل یاد بگیرید.

 

[شاهدخت]

آرایه‌ استعاره
استعاره در لغت به معنای «به عاریت گرفتن» یا «قرض گرفتن» است و در اصطلاح ادبی به کار رفتن واژه‌ای به جای واژه‌ دیگر به دلیل شباهت به آن است.



امشب از آسمان دیده تو

روی شعرم ستاره می‌بارد

استعاره از «قطره‌های اشک»

نکته: با توجه به اهمیت این آرایه، مقالات استعاره چیست و تشحیص چیست را حتما مطالعه کنید.

 

[شاهدخت]

آرایه‌ تشخیص
نسبت دادن حالات و رفتار انسان به غیر انسان را تشخیص می‌گویند. برخی نام‌های دیگری مثل انسان‌نگاری یا جاندار پنداری هم به آن داده‌اند.



مثالی از مولانا:

بسوز ای دل! که تا خامی نیاید بوی دل از تو

کجا دیدی که بی آتش، کسی را بوی عود آمد

 

[شاهدخت]

آرایه‌ مجاز
مجاز در لغت به معنای غیر واقعی است و در اصطلاح آرایه‌ های ادبی، آرایه‌ مجاز به آرایه‌ای گفته می‌شود که معنای کلمه در معنای غیرحقیقی آن به کار رفته باشد. به شرط وجود علاقه و قرینه.

علاقه و قرینه نشانه هایی هستند که ذهن ما را از معنای واقعی کلمه دور می کنند و به سمت معنای مجازی یا غیر واقعی آن هدایت می‌کنند.



به این بیت از نظامی گنجوی توجه کنید:

به یاران گفت کز خاکی و آبی

ندیدم ک.س بدین حاضر جوابی

مجاز از انسان
نکته: در این مقاله از مجاز بیشتر بخوانید: آرایه مجاز چیست.