آموزشی نکات مهم دستور زبان فارسی

[آریانا]

دستور زبان به دو بخش عمده تقسیم مي‌شود.

1- ترکیب (نقش): در ترکیب از نقش واژه در داخل جمله بحث مي‌کنیم.

2- تجزیه (نوع): در تجزیه از نوع واژه یعنی ویژگی‌ها و خصوصیات واژه خارج از جمله بحث مي‌کنیم.

نقش واژه را مي‌توان به نقش‌هاي اصلی و وابسته تقسیم کرد.

1- نهاد: قسمتی از جمله است که درباره آن سخن مي‌گوییم یا صفت و حالتی را به آن نسبت مي‌دهیم.

 

[آریانا]

نهاد به دو نوع تقسیم مي‌شود:

الف- فاعل: نهادی است که کاری انجام داده است. علی (فاعل) رفت(فعل).

ب- مسندالیه: نهادی است که به آن صفت یا حالتی را نسبت مي‌دهیم.

هوا (مسندالیه) سرد (مسند) است (فعل).

2- مسند: صفت یا حالتی است که به نهاد نسبت مي‌دهیم.

3- مفعول: واژه‌ای است که نتیجه عمل فاعل بر آن واقع مي‌شود.

علی (فاعل) نامه را (مفعول) نوشت (فعل).

علی (فاعل) غذا (مفعول) خورد (فعل).

 

[آریانا]

وقتی مفعول برای خواننده و شنونده شناخته شده باشد با "را" همراه است.

را: نشانه مفعول است.

4- متمم:واژه‌ای است که به وسیله حرف اضافه به فعل یا به جمله نسبت داده مي‌شود و معنی آن را کامل مي‌کند.
علی (نهاد) به خانه (متمم) رفت (فعل).

5- فعل: واژه فعل در جمله همواره نقش فعل را مي‌پذیرد.

(در مثال‌هاي گذشته دقت کنید.)

پنج نقش ذکر شده، نهاد، مسند، مفعول، متمم و فعل نقش‌هاي اصلی است.

 

[آریانا]

نقش‌هاي وابسته را مي‌توان به چهار نوع تقسیم کرد:

صفت، مضاف‌الیه، بدل و معطوف

6- صفت:واژه‌ای است که چگونگی واژه‌ای دیگر را- که به آن موصوف مي‌گویند- بیان مي‌کند.
معلم (موصوف) کوشا (صفت)

7- مضاف‌الیه: مانند صفت با حرف نشاﻧﮥ کسره به دنبال واژه‌ای- که به آن مضاف مي‌گویند- مي‌آید.

کتابِ (مضاف) حسن (مضاف‌الیه)

 

[آریانا]

1- صفت عین موصوف است و در خارج از موصوف وجود ندارد. توپِ بزرگ (بزرگ همان توپ است.)
مضاف‌الیه از مضاف جداست: توپ مجید (توپ و مجید هر کدام جداگانه وجود دارند.)

2- اگر میان موصوف و صفت "ی" نکره و وحدت بیاوریم معنی آن درست است. توپی بزرگ
اما میان مضاف‌الیه "ی" نکره واقع نمي‌شود. توپی مجید (غلط است.)

3- اگر کسره صفت و موصوف را برداریم و فعل است به آن اضافه کنیم جمله‌ای معنی دار ساخته مي‌شود. توپ بزرگ است. اما مضاف و مضاف‌الیه این چنین نیست.

تذکر: موصوف و مضاف نقش نیستند بلکه کلماتی هستند که در داخل جمله نقش مي‌پذیرند.
علی (نهاد) کتاب (مفعول) بزرگی (صفت) خرید (فعل).
علی (نهاد) کتاب (مفعول) حسن (مضاف‌الیه) را برداشت (فعل).
اگر مضاف‌الیه ضمیر متصل باشد کسره اضافه نمي‌شود. کتابـم (مضاف‌الیه)

 

[آریانا]

8-بدل: مانند مضاف‌الیه و صفت به دنبال واژه‌ای مي‌آید که به آن "مبدل منه" مي‌گویند و درباره آن توضیح مي‌دهد اما نشانه کسره ندارد.
بدل نام دیگر یا لقب یا مقام و شغل مبدل منه را بیان مي‌کند.
شاعر (نهاد) بزرگ (صفت)، حافظ (بدل) در شیراز (متمم) مي‌زیست (فعل).
9- معطوف: واژه‌ای است که با حرف "و" به واژه‌ای پیوند زده مي‌شود، که به آن "معطوف به" مي‌گویند.
معطوف همیشه همان نقش "معطوف به" را دارد.
مجید (نهاد) و حسن (نهادمعطوف) آمدند (فعل).
10-قید: قید نیز یکی از نقش‌هاي وابسته است که انواع مهم آن عبارتند از:

قید وابسته به فعل: ظرف را کاملا ازآب ﭘر کرد.

قید وابسته به صفت: باغ بسیار بزرگ

قید وابسته به مسند: باغ بسیار بزرگ است.

قید وابسته به قید دیگر: احمد بسیار تند مي‌دود.

قید وابسته به جمله: متاسفانه هوا امروز مساعد نیست.

 

[آریانا]

- منادا: اگر کسی را صدا بزنیم و یا مورد خطاب قرار بدهیم شخص مورد خطاب را منادا و نقش آن را منادایی مي‌گوییم. حسن بیا. ‌ای خدا.
انواع واژه:
علاوه بر نقش کلماتی که مورد یررسی قرار گرفت واژه را در دستور زبان از دیدگاه نوع واژه یا خصوصیات دائمي ‌آن نیز مورد مطالعه قرار مي‌دهیم.
از این دیدگاه واژه در زیان فارسی به هفت نوع تقسیم مي‌شود:
1- فعل 2- اسم 3- صفت 4- ضمیر 5- قید 6- حرف 7- شبه جمله
1- فعل:

فعل معمولا در آخر جمله مي‌آید و برخلاف واژه‌هاي دیگر صرف مي‌شود.
ویژگی‌هاي فعل:
1. از نظر مفهوم: فعل یکی از مفهوم‌هاي ذیل را بیان مي‌کند.
الف: انجام‌دادن یا انجام‌گرفتن کاری: محسن نامه را نوشت.
ب: واقع‌شدن کاری: علی کشته شد.
ج: پذیرفتن حالتی: هوا روشن شد.
د: نسبت‌دادن صفتی به کسی یا چیزی: هوا روشن است.
2.در فعل مفهوم شخص نیز وجود دارد: اول شخص (متکلم)، دوم شخص (مخاطب)، سوم شخص (غایب)
3.در فعل مفهوم مفرد یا جمع‌بودن نیز وجود دارد و هر کدام از فعل‌هاي اول شخص دوم شخص و سوم شخص ممکن است مفرد یا جمع باشد.
4. فعل زمان را نیز نشان مي‌دهد: ماضی، مضارع، مستقبل.
هر فعل دو جزء دارد: 1- بن فعل 2- شناسه

 

[آریانا]

1- بن فعل: در هر ساختی از فعل جزئی هست که مفهوم اصلی فعل را بیان مي‌کند و در همه ساخت‌های فعل ثابت است.
الف- بن ماضی: مصدر بودن ن: رفتن رفت
ب- بن مضارع: امر بدون ب: برو رو
2- شناسه: جزئی از فعل که در ساخت‌های مختلف تغییر مي‌کند و بر شخص دلالت مي‌کند شناسه نامیده مي‌شود. اَم، اِي، اَد، ايم، ايد، اند
در افعال ماضی سوم شخص فرد شناسه نشانه خاص ندارد:
مصدر: واژه‌ای است که مفهوم اصلی فعل را، بی‌آن‌که زمان و شخص آن مشخص باشد، مي‌رساند. رفتن
مصدر جعلی: هرگاه از واژه‌ای مثلاٌ اسم (یا مصدر زبان عربی) فعلی بسازند مصدر آن فعل را مصدر جعلی مي‌نامند.
چربیدن (چرب+ید+ن)

 

[آریانا]

ساختمان فعل:
فعل از نظر ساختمان به شش نوع تقسیم مي‌شود.
1- فعل ساده: فعلی است که مصدر آن بیش از یک واژه نباشد. گرفتن، آلودن، طلبیدن
2- فعل‌هاي پیشوندی: فعلی است که از یک پیشوند و یک فعل ساده ساخته شود. برداشتن، فرورفتن
3- فعل‌هاي مرکب: فعلی است که از یک صفت یا اسم با یک فعل ساده ساخته مي‌شود و مجموعا یک معنی را مي‌رساند: زمین خوردن
دو راه تشخیص فعل مرکب:
الف- در فعل مرکب جزء غیرصرفی نقش ندارد.
ب- از دو جزء یا از یکی ازآن‌ها معنای مجازی به دست مي‌آید.
زمین خوردن اولاٌ زمین نقش ندارد ثانیاٌ خوردن به معنی بلعیدن نیست.

4- فعلهای پیشوندی مرکب: گاهی فعل پیشوندی با اسم ترکیب مي‌شود و جمعا یک معنی را مي‌رساند:
دم در کشیدن، سر در آوردن
5- عبارت‌های فعلی: حرف اضافه + فعل مرکب که از مجموع آن‌ها یک معنی به دست مي‌آید: ازپاافتادن، به‌کار‌گرفتن

 

[آریانا]

فعل از نظرزمان:
الف- فعل‌هاي ماضی:
1- ماضی مطلق (ساده): بن + شناسه ها: رفتم، رفتی
2- ماضی نقلی: صفت مفعولی (بن ماضی + ه)+ فعل‌هاي معین ام ،‌ای، است، ایم، اید، اند: رفته‌ام
۳-ماضی ابعد: ماضی بعید + ماضی نقلی: رفته بوده‌ام
۴- ماضی التزامی: صفت مفعولی + مضارع ساده باشیدن: رفته باشم
۵- ماضی ملموس: ماضی استمراری فعل اصلی+ ماضی مطلق فعل معین "داشتن" داشتیم مي‌رفتم.
(هر دو فعل صرف مي‌شود و دو نشانه ظاهری دارد.)