آموزشی نکات مهم دستور زبان فارسی

[آریانا]

ب- فعل‌هاي مضارع:
1- مضارع ساده: بن مضارع + شناسه: روم
2- مضارع اخباری: مي‌+ بن مضارع + شناسه: مي‌روم
3- مضارع التزامی: ب + بن مضارع + شناسه: بروم
4- مضارع ملموس: مضارع اخباری فعل اصلی + مضارع ساده فعل داشتن: دارم مي‌روم

ج- فعل مستقبل: مضارع ساده "خواستن" + بن ماضی فعل اصلی: خواهم خورد
فعل امر: فعلی است که با آن انجام‌دادن کاری یا داشتن و یا ﭘذیرفتن حالتی را طلب مي‌کنیم و فقط دو شخص دارد:
دوم شخص مفرد و جمع: برو، بروید

فعل دعا: فعل دعا که امروز با ساخت امر و یا مضارع التزامي به‌کار مي‌رود در زبان قدیم فارسی با ساخت خاصی به‌کار مي‌رفته است:
بن مضارع + اد: کناد، آمرزاد
باد (و منفی آن مباد) فعل دعا از مصدر بودن است گاهی به آخر آن "ا" مي‌افزایند: بادا، مبادا
امروزه "مبادا" بیشتر به‌صورت صفت و قید به‌کار مي‌رود.

 

[آریانا]

فعل لازم:
فعلی است که به مفعول نیازی نداشته باشد.
مانند: آمدن - علی آمد.
فعل متعدی:
فعلی که به مفعول نیاز دارد تا معنی خود را تمام کند.
سعید کتاب را آورد.

بعضی فعل‌ها هم به صورت لازم و هم به صورت متعدی به‌كار مي‌روند که فعل‌هاي دو گانه یا ذووجهین نامیده مي‌شوند.
باران بارید (لازم)
کودک از دیده اشک (مفعول) بارید (متعدی)
تذکر: به بن مضارع برخی از فعل‌ها "اندن" یا "انیدن" مي‌افزایند و آن‌ها را متعدی مي‌کنند.
دو + اندن= دواندن
بدین‌صورت مي‌توان فعل متعدی را دوباره متعدی کرد. پوش +اندن= پوشاندن. مادر لباس را به بچه پوشانید.

فعل معلوم: فعلی است که به فاعل نسبت مي‌دهیم: حسن علی را زد.
فعل مجهول: فعلی است که به مفعول نسبت مي‌دهیم: حسن زده شد.
(حسن نهاد است که در جمله معلوم نقش مفعولی داشته است)
فعل مجهول: صفت مفعولی+ فعل معین "شدن". در همه زمآن‌ها صرف مي‌شود
دیده شد. دیده شده است. دیده مي‌شود.

 

[آریانا]

موارد کاربرد فعل مجهول:
1- وقتی که فاعل معلوم نباشد.
2- وقتی که فاعل اهمیتی ندارد: خیابان کنده شده است.
3- گوینده عمدا نخواهد نام فاعل را بیاورد: حسین کشته شد.

وجه فعل:
فعل را از این جهت که خبری را برساند یا وقوع آن را با شک و شرط همراه کند یا درخواستی را برساند به سه وجه تقسیم مي‌کنند.

1-وجه امری: فعل امر
2- وجه التزامی: ماضی التزامي‌ و مضارع التزامي‌ که مفهوم فعل با امید و آرزو و شرط همراه است.
3- وجه اخباری: وقوع فعل را به طور قطع و یقین خبر مي‌دهد هم فعل‌هایی که تاکنون بررسی کرده‌ایم به‌غیراز موارد فوق وجه اخباری هستند.
فعل وصفی: فعل را با ساخت صفت مفعولی به‌کار ببرند و فعل دیگری در آخر عبارت بیاورند که شخص و زمان و وجه فعل وصفی را مشخص مي‌سازد.

 

[آریانا]

شرایط فعل وصفی:
1- اتحاد فاعل در دو جمله
2- نیاوردن "و" بعد از فعل وصفی
3- نیاوردن چند فعل وصفی پشت سر هم

فعل‌هاي غیرشخصی:
از "توانستن" و"بایستن" و "شایستن" همراه با بن ماضی یا مصدر فعل‌هاي دیگر ساخت‌هایی به‌كار مي‌رود که بر شخص معینی دلالت نمي‌کند. نتوان رفت، نتوان رفتن

فعل معین:
یا فعل کمکی فعلی است که در ساختن فعل دیگر به‌كار مي‌رود و نشانگر زمان فعل یا ساخت مجهول است.
رفته بودم (ماضی بعید) خواهم رفت (مستقبل) زده شد (مجهول)
فعل منفي: زماني كه نشانه ن نفي بر سر فعل بيايد. نمي‌روم
فعل نهي:امر منفي است: نرو

 

[آریانا]

2- اسم:
اسم كلمه‌اي است كه براي ناميدن شخص يا حيواني ياچيزي یا مفهومي‌به‌كار مي‌رود.
ویژگی‌هاي اسم:
1. اسم مي‌تواند همه نقش‌ها (غیر از نقش فعل و صفت ) را بپذیرد.
2. اسم تنها واژه‌اي است که مضاف‌الیه واقع مي‌شود.
3. اسم را مي‌توانیم جمع ببندیم. کتاب‌ها، درختان
تذکر:اگر واژه‌ای دیگر دو ویژگی اخیر را داشته باشد یا جانشین اسم (ضمیر) است یا به اسم تبدیل شده است.

کتاب او. دانشمندان
1-اسم عام: اسمي‌ را گویند که شامل همه افراد هم‌جنس باشد: مرد، شهر
2-اسم خاص: اسمي ‌که بر فرد یا افرادی مخصوص و معینی دلالت کند: علی
اسامي‌خاص چهار دسته‌اند:

1- اسم خاص انسآن‌ها: علی، سعید
2-اسم خاص مکآن‌ها: البرز، شیروان
3-اسم چیزهایی که بیش از یکی نیستند: قرآن، اوستا
4-اسمي‌که بر برخی چیزهای خاص مي‌گذارند: رخش

سایر اسم‌ها عامند

1-نکره: اسمي‌که برای مخاطب یا خواننده آشنا و شناخته نباشد. علامت آن ی نکره است: کتابی، مردی
2- معرفه: اسمي‌که برای مخاطب یا خواننده آشنا و شناخته باشد: احمد، قرآن
اسامي‌معرفه در فارسی علامتی ندارد اما مهم‌ترین اقسام معرفه عبارتنداز:

1-همه اسامي‌خاص

2-موصوف صفت‌هاي اشاره: این کتاب

3-اسم جنس: شتر بزرگتر از گاو است.

4- مفعول با نشانه "را": کتابی را آوردم.

5-اسمي‌که مضاف به اسم معرفه باشد: دوست من

6- با قرینه لفظی و معنوی: کتاب از دستم افتاد.

 

[آریانا]

اسامي ‌نکره به‌صورت‌هاي ذیل مي‌آید:

1- "ی" در آخر اسم: مردی
2-یک در اول اسم: یک جا
3-یک در اول "ی" در آخر: یک جایی
1-مفرد: اسمي‌ که بر یک فرد یا یک چیز و یا یک مفهوم دلالت مي‌کند.
2-جمع: اسمي‌ که بر بیش از یک چیز دلالت کند.
علامت جمع در فارسی ان و‌ ها است.

1 -ساده: اسمي‌ که فقط یک جزء دارد: کتاب، گل

2-مرکب: اسمي ‌که بیش از یک جز دارد: کتابخانه، گلاب
تذکر: علائم جمع و ی نکره مرکب ساز نیستند: مردی، کتاب‌ها (ساده) اما سایر پسوندها و پیشوندها مرکب سازند: بازدید ،خواهش (مرکب).
1- ذات: اسمي‌ که به‌طور مستقل در خارج از ذهن وجود دارد و مي‌توان آن را دید یا لمس کرد: کاغذ، میز

2-معنی: اسمي‌که مستقلا درخارج از ذهن وجود ندارد بلکه وجودش وابسته به دیگری است: هوش، زیبایی

 

[آریانا]

1 -جامد: اسمي‌ که ریشه فعلی ندارد: کتاب، خانه
2-مشتق: اسمي‌ که ریشه فعلی دارد یعنی در ساختمان آن بن ماضی یا مضارع بکار رفته است : خواهش، رفتار
چند اصطلاح دیگر:
1- اسم صوت: لفظی است مرکب که معمولاً از صداهای طبیعی گرفته شده و بیانگر صداهای خاصی است:
قارقار ،قاه قاه، شارت و لباس شخصی

2-اسم مصغر: اسمي‌که مفهوم خردی و کوچکی را مي‌رساند.
نشانه تصغیر در فارسی:
1- چه: باغچه، کوچه
2- ک: دخترک، مرغک
3- و: یارو، خواجو
گاهی نشانه تصغیر برای تحقیر و دشنام بکار مي‌رود: مردک

۴-مصدر: مصدربا اینکه مفهوم انجام گرفتن کار را مي‌رساند به سبب نداشتن زمان مشخص اسم است نه فعل.
مصدر مرخم: گاهی بن ماضی برخی از افعال در معنی مصدری به‌كار مي‌رود که بیشتر دستور نویسان آن را مصدر مرخم (مصدر دم بریده ) نامیده‌اند. دید، دیدن، بازدید، بازدیدن

 

[آریانا]

اسم مصدر: علاوه برمصدر اسم‌هایی در فارسی هستند که با اینکه نشانه‌هاي مصدری ندارند ولی حاصل معنی و مفهوم مصدر را مي‌رسانند و به آن‌ها اسم مصدر مي‌گویند.

اقسام اسم مصدر:
1- بن مضارع + ش : خواهش، کاهش
2- بن مضارع + ـَـ شت: خورشت، کنشت

3- بن مضارع + ار: رفتار، گفتار
4- بن مضارع +ه: خنده، گریه

5- صفت + ی: خوبی، روشنی
گاهی اسم+ی: استادی
اگر واژه به ه ختم شود به جای آن گی اضافه مي‌شود: تشنه،‌ تشنگی
تذکر: به این ی یای مصدری مي‌گویند.
6- بن مضارع + ان: آشتی‌کنان
7- اسم یا صفت عربی +یت: آدمیت، فاعلیت
8- بن ماضی فعل به‌تنهایی یا همراه واژه دیگر: ساخت، برآورد، عقب گرد
9-بن مضارع یک فعل یا دو فعل: گریز، جنب و جوش

10- بن ماضی یک فعل با بن مضارع همان فعل یا فعل دیگر: جست و جو، خرید و فروش
11- بن ماضی یا مضارع + مان: ساختمان، سازمان
12- از تکرار ساخت امر یک فعل یا دو فعل: بزن بزن، بزن بکوب
13-مصدرهای عربی: تذکر، تغییر

 

[آریانا]

مترادف / متشابه / متضاد
1- مترادف: کلماتی که لفظ متفاوت و معنی یکسان دارند: غم و اندوه
2- متشابه: از حیث معنی جدا ولی از جهت لفظ یکی هستند: خوار، خار
3- متضاد: از نظر معنی ضد هم هستند: غم و شادی

نقش اسم و گروه اسمي‌ در جمله
قبلا درباره نقش‌هاي 12‌گانه کلمات سخن گفتیم. اسم و گروه‌های اسمي غیر از نقش فعل و صفت مي‌تواند یکی از 10 نقش دیگر را در جمله برعهده بگیرد.
انواع نهاد: اسم هم به‌تنهایی و هم به‌همراهی وابسته‌هایی مي‌تواند نهاد جمله باشد. اسم در نقش نهادی ممکن است یکی از پنج صورت زیر را داشته باشد.

الف- فاعل جمله باشد، یعنی انجام‌دادن کاری را به او نسبت بدهیم. علی آمد. کاوه نخوابیده است.
ب- پذیرنده کاری باشد، که در این صورت همراه فعل مجهول است که در جمله معلوم، مفعول بوده است. حسن زده شد. (علی حسن را زد )
ج- دارنده صفت یا حالتی است. احمد با ادب است.

د- پذیرنده صفت یا حالتی است. مسعود بیمار شد.

ه - وجود و هستی را به او نسبت دهیم یا از او سلب کنیم. اینجا پول است. کتابی روی میز نبود.

در این موارد فعل است و بود فعل ربطی نیست و به معنی وجود داشتن است.

متمم: هم‌چنانکه ذکر شد متمم اسمي‌ است که پس از حرف اضافه بیاید. در مواردی اسم و گروه اسمي‌ وقتی‌که متمم واقع مي‌شود به همراه حرف اضافه مي‌تواند جایگاه نقش جدیدی را اشغال کند.

این نقش غالباً قیدی است: اتومبیل به‌سرعت (متمم-قيد) گذشت. او بی‌اراده (متمم- قيد) سخن گفت.
و گاهی مسند: علی باادب (متمم- مسند) است.
3- صفت
واژه یا گروهی از واژه هاست که درباره اسم توضیحی مي‌دهد و یکی از خصوصیات اسم را بیان مي‌کند.

 

[آریانا]

صفت بیانی پنج نوع است.

صفت ساده : صفتی است که تنها چگونگی و خصوصیت موصوف را مي‌رساند بدون معنی فاعلی و مفعولی و نسبی...:‌ هوایی خوب، اتاق گرم، مادر مهربان
صفت فاعلی: صفتی است که بر کننده کار دلالت کند. و از حیث ساختمان هفت گونه است.
1- بن مضارع + نده: گیرنده
2- بن مضارع +ان: گریان
3- بن مضارع + ا: دانا

4- بن ماضی و به‌ندرت بن مضارع + ار: خریدار ،پرستار
5- بن ماضی یا مضارع +گار: آفریدگار، آموزگار
6- اسم معنی و به‌ندرت صفت یا بن فعل +گر: دادگر، سفیدگر
7- اسم معنی و به‌ندرت صفت یا بن فعل +کار: ستمکار، تراشکار
تذکر:
1-پسوند گر و کار در آخر اسم ذات صفتی مي‌سازد که بر پیشه و حرفه دلالت مي‌کند: زرگر، آهنکار

2-صفت فاعلی + پسوند ان گاهی تکرار مي‌شود و قید مي‌سازد: دوان دوان

3-گاهی ساخت فعل امر نوعی صفت فاعلی مي‌سازد: بزن برو

4-بن مضارع +اسم یا واژه دیگر نوعی صفت فاعلی مرکب مي‌سازد: دانشجو

3.صفت مفعولی: که آن را اسم مفعول نیز نامیده‌اند، صفتی است که معنی مفعولیت دارد یعنی کار برآن واقع مي‌شود.
بن ماضی + ه: رفته، ساخته
گاهی لفظ شده نیز به آن اضافه مي‌شود: شنیده شده
تذکر:
1-اگر به اول صفت مفعولی اسم یا صفتی افزوده شود گاهی ه مي‌افتد. گل اندوده،‌ گل اندود

2- برخی از صفت‌هاي مفعولی که از فعل‌های لازم و به‌ندرت فعل‌های متعدی مي‌آیند معنی صفت فاعلی دارند: رفته، خوابیده

4- صفت نسبی: صفتی است که به کسی یا جایی یا جانوری و یا چیزی نسبت داده شود.
به آخر اسم یا صفت و به ندرت ضمیر ی (نسبت) اضافه شود: تهرانی، خودی
علاوه بر "ی" نسبت علایم زیر نیز صفت نسبی مي‌سازد.
ین: سیمین، پسین انه: سالانه
ینه: پشمینه انی: روحانی
ه: دورویه گانه: دوگانه
گان: گروگان چی: پستچی

صفت لیاقت : صفتی است که شایستگی و قابلیت موصوف را مي‌رساند. مصدر + ی (لیاقت): خوردنی