ساز سه‌تار

سه‌تار از سازهای مضرابی موسیقی ایرانی است که در ساخت آن از چوب، فلز، زه یا نخ نایلون استفاده می شود. وسعت سه تار نزدیک به سه اکتاو است. سه‌تار را را معمولاً با مضراب نمی‌نوازند بلكه با ناخن (انگشت سبابه)، نواخته می‌شود. سه‌تار و انواع سازهای شبیه به‌ آن مانند تنبور و دوتار و چگور در نواحی مرکزی آسیا و خاورمیانه رواج داشته‌است.

تاریخچه سه تار

سه‌تار در گذشته سه سیم (تار) داشته و اکنون چهار سیم دارد (البته سیم سوم و چهارم آن نزدیک به هم قرار دارند و هم‌زمان نواخته می‌شوند و مجموعهٔ آن دو را معمولاً سیم «بم» می‌نامند).
با گذشت زمان کسانی چون ابونصر فارابی، ابوعلی سینا، صفی الدین ارموی و از متأخران ابوالحسن صبا لزوم افزایش یک سیم دیگر (این سیم از نظر تاریخی سیم چهارم است ولی سیم سوم خوانده می‌شود) به این ساز را درک کرده اند. سه تارهای امروزی دارای چهار سیم هستند.سیم سوم سه تار به سیم مشتاق معروف است و به روایتی از ابوالحسن صبا این سیم را نخستین بار درویشی به نام مشتاق علیشاه به ساز سه‌تار افزوده است.

چگونگی نواختن سه تار

سه تار را از خانواده تنبور دانسته اند و امروزه در مقایسه به تار نردیکتر است و معمولا نوازندگان تار با ساز سه تار نیز آشنایی دارند. سه‌تار در حالت نشسته به صورت افقی روی ران پا قرار می گیرد به نحوی که دسته آن در طرف چپ و کاسه آن در طرف راست نوازنده است. نوازنده سر انگشتان دست چپ را روی پرده های(دستان) دسته حرکت می دهد و با ناخن سبابه دست راست بر آن زخمه می زند. سه تار را به علت سبکی وزن ایستاده هم می نوازند.

اجزا سه تار

ساز سه‌تار دارای دو قسمت کاسه و دسته است. در انتهای دسته پنجه قرار دارد که محل قرارگرفتن گوشی‌هاست.

•کاسه طنینی سه تار
• صفحه رو
• خرک
• دسته سه‌تار
• پرده
• شیطانک
• سرپنجه
• سیم گیر
• تعداد و جنس سیم‌ها در ساز سه تار
• گوشی

صدای ساز سه‌تار


سه تار دارای صدایی مخملین و ظریف بوده از آنجایی که که با کنار ناخن انگشت سبابه دست راست نواخته می‌شود، صدای ساز ارتباط مستقیمی با اعصاب و روان نوازنده پیدا می‌کند و از این رو سه تار را اغلب همدم اوقات تنهایی خوانده‌اند.



اغلب شنوندگان، ساز سه تار را دارای لحن و نوای غمگینی احساس می‌کنند، اما نوازندگان معاصر موسیقی ایرانی در تلاش برای توسعه موسیقی مدرن و نوی ایران، آثار زیبایی آفریده‌اند که با حال و هوایی که تا دو دهه پیش از این ساز سه‌تار تصور می‌شد کاملاً متفاوت است.



البته می بایست اشاره کرد که در سه تار نوازی مدرن تجربه استفاده از مضراب سیمی تجربه ای موفق بوده و با ایجاد صدایی شفاف و کریستالی کمک شایانی به گسترش امکانات ساز سه‌تار نموده است. اجرای تک سیم هایی خاص و همچنین افزایش قدرت اجرای دینامیک های مختلف نیز از مزایای استفاده از مضراب سیمی در نوازندگی سه‌تار است.

کوک ساز سه‌تار

هر چهار سیم سه‌تار می‌توانند توسط گوشی‌هایی که در انتهای دسته تعبیه شده کوک شوند.
نت پایه‌ی کوک سه‌تار و تار معمولا نت دو برای سیم یکم است و بقیه سیم‌ها بر اساس سیم اول کوک می‌شوند. نت ِ دوی مورد استفاده در سه‌تار، در پیانو سی وسط (Middle C) است. نت دو در موسیقی ایرانی معمولا یک پرده پایین‌تر از نت دو در موسیقی کلاسیک، و برابر با سی بِمُل در دیاپازون است.



بعضی اوقات برای تمرین از پایه نت لا برای کوک سیم یکم استفاده می‌شود چرا که صدای ساز سه‌تار بم‌تر بوده و گوش نوازنده را آزار نمی‌دهد. دلیل دیگر برای استفاده از نت ِ لا شل‌تر بودن سیم‌هاست و در نتیجه آسیب کمتری به سیم سه‌تار رسیده و عمر مفید آن بالا می‌رود؛ در عین حال که اجرای تکنیک‌هایی مانند مضراب ریز روی سیم شل آسان‌تر است.



معمولا برای هر دستگاه کوک خاصی در نظر گرفته می‌شود، اما بسته به دستگاه، احساس نوازنده سه‌تار و تم آهنگ مورد نظر می‌تواند متفاوت باشد. عوض شدن کوک ساز سه‌تار در هر دستگاه و آواز در موسیقی ایرانی منجر به عوض شدن حال و هوای آهنگ‌ها می‌شود اما می‌توان با استفاده از کوک ِ دستگاه‌ها و آوازهای مختلف، آهنگ‌های مربوط به دستگاه و یا آوازی دیگر را نواخت.

حالت‌های مختلف کوک سه‌تار
نامگذاری سیم‌های سه‌تار برای کوک قراردادی است. به این معنی که لازم نیست کوک سیم سه‌تار همان نت دیاپازون باشد. برای مثال در حالتی که قرار باشد سیم اول سه‌تار روی نت دو کوک شود و سیم دوم روی نت سل، می‌توان هر دو را یک پرده پایین‌تر آورد و سیم اول را روی نت سی‌بمل و سیم دوم را روی نت فا کوک کرد.



به علت پایین‌تر بودن نت دو در موسیقی سنتی ایرانی نسبت به موسیقی کلاسیک به میزان یک پرده، کوک ِ «سی بمل، فا، سی بمل، سی بمل» همان کوک ِ «دو، سل، دو، دو» شناخته می‌شود. در واقع، نامگذاری این کوک ( که در اینجا کوک ماهور است) به عنوان «دو، سل، دو، دو» برای راحتی کار نوازندگان و هنرجویان است تا نسبت فاصله بین نت مورد استفاده در سیم یکم تا سیم دوم را که ۵ نیم پرده است، درک کنند.

کوک سه تار در دستگاه ماهور

کوک سه‌تار در دستگاه ماهور به عنوان پایه شناخته می‌شود و در این کوک، سه‌تار دارای بیشترین وسعت صوتی خود است.

کوک سه تار در دستگاه شور

کوک سه‌تار در دستگاه شور همانند دستگاه ماهور بوده با این تفاوت که سیم ِ چهارم به جای نت دو، پنج پرده زیر شده و روی نت فا کوک می‌شود.

کوک سه‌تار در دستگاه شور به این صورت است:

به ترتیب از سیم یکم تا چهارم:

دو

سل

دو

فا