جامعه ایرانی آداب و رسوم مردم تبریز

[تارا]

مردم شناسی تبریز: یک توضیح بسیار مختصر
سرشماری نفوس و مسکن در سال 1395 نشان داد تبریز یک‌میلیون و پانصدهزارنفر(یا شاید کمی‌بیشتر از این حدود) جمعیت دارد و ششمین شهر پرجمعیت کشور عزیزمان ایران است. مردم تبریز بیشتر ترک و کمتر فارسی زبان هستند. درواقع فقط یک‌سوم از مردم آذربایجان، فارسی زبان هستند و عده قلیلی را هم سایر اقوام تشکیل می‌دهند. دین اکثر مردم اینجا هم اسلام و مذهبشان شیعه دوازده‌امامی است.
کالبد شهر: مروری کوتاه
معروف است تبریز، خیابان‌های زیبایی دارد که معماری اصیلشان را حفظ کرده‌اند.‌ کاخ شهرداری و بنای استانداری آذربایجان شرقی در مرکز شهر از مصداق‌های معماری دوران معاصر تبریز هستند. هر‌دوی این ساختمان‌ها متعلق به دوران جنگ جهانی هستند. پیاده راه تربیت تبریز هم ساختمان‌های زیادی دارد که در زمان شهرداری محمد علی تربیت بالا‌رفته‌اند و همگی معماری جالبی هستند. در این پیاره‌راه با وجود آنکه، احداث پاساژها و مال‌های مدرن خرید کمی به روحیه فرهنگی‌آن آسیب زده اما همچنان تلاش بر حفظ اصالت طرح پیاده‌راه با رویکرد‌های حفاظت‌محور می‌شود. ​

​

خانه گنجه ای زاده، خانه بهنام و خانه مشروطه از ویلاهای خصوصی هستند که امروز جزو میراث معماری و فرهنگی تبریز محسوب می‌شوند، خانه‌هایی که صحنه برخی از مهم‌ترین رخدادهای تاریخ معاصر ما بوده‌اند. گفتنی است تبریز بعد از تهران دومین شهر دانشگاهی ایران است و معماری دانشگاه‌های قدیمی شهر هم از میراث مهم ما در حوزه معماری است. از جمله ساختمان دانشسرای عالی پسران تبریز.
در ادامه نگاهی داریم به آداب و رسوم مردم تبریز به قصد اینکه شما را بیشتر و بیشتر با فرهنگ غنی این مردم دلاور و پرکار آشنا کنیم.​

 

[تارا]

ورزش باستانی و زور خانه ای
منش و خصلت پهلوانی و جوانمردی همواره در فرهنگ ملی ایرانیان جایگاه ویژه ای داشته. و این خصلت در ورزشهای زورخانه ای نیز تجلی یافته است. دراین رشته ورزشی مرشد ها به طور سنتی در زورخانه ها برای ورزشکاران ضرب می نوازند و علاوه بر اشعار فردوسی در مدح علی ( ع ) نیز مداحی می کنند. این ورش ملی، مذهبی و سنتی دارای آداب و روسوم و اصطلاحات خاصی است، که فقط به ذکر آنها بسنده می گردد مانند : ورزش باستانی، زور خانه، سردم، مرشد، پهلوان، نوچه، نوخواسته، پیش کسوت، و دارای وسایلی است مثل: میل، تخته شنا، کباده، سنگ، لنگ، شلوار کشتی وبازو بند. ورزش باستانی دراستان همدان نیز دارای سابقه دیرینه ایست. و همیشه خاستگاه پهلوانان وارستهای بوده است.

مانند : فیله همدانی، علی میرزای همدانی، احمد کوهکش، سید احمد بطحایی، عزت الله گودرزی، پدر پهلوان علی اصغر گودرزی، پهلوان فتحعلی، پهلوان سید میرزا آقا سجادی ، پهلوان حاج مهدی بکتاشی، سید حجت تویسرکانی و … در حال حاضر شهر همداندارای پنج زورخانه و در هر یک از شهر ستانهای تابعه نیز، دارای یک یا دو زورخانه فعال می باشند.

پوشاک استان شامل تن پوش،سرپوش و پای افزار است.با این که چهار محور فرهنگی در استان همدان قابل تمیز است،اما انواع و شیوه های پوشاک زنان و مردان اغلب مشابه است.بافت پارچه وکفش به ویژه گیوه قبل از ورود اجناس خارجی یا انواع کارخانه ای آن در روستاها و آبادی های استان متداول بود و به خصوص گیوه های شهرستان ملایر که “آجیده” نام دارد،از دست بافته های شاخص استان محسوب می شود.​

 

[تارا]

تبریز: کمی تاریخ و جغرافیا
تبریز همیشه از شهرهای بزرگ و پررونق شمال غرب ایران در منطقه آذربایجان بوده. دراصل، این شهر همیشه مرکز مهمی از مناطق آذری زبان ایران بوده‌ است. برای درک بهتری از فضای اجتماعی و تاریخ تبریز باید کمی به عقب بازگردیم. یعنی زمانی که این شهر در زمان سلسله‌ی قاجار، شهر ولیعهد نشین ایران بوده است. این مسئله در کنار موقعیت مهم سوق‌الجیشی تبریز از نظر جاگیری جغرافیایی‌اش در گلوگاه مبادلات میان ایران، عثمانی‌ها و روس‌ها باعث شده است که طول تاریخ از ساختار تجاری و مدنی پویایی برخوردار گردد. گفتنی‌ است امروزه هم مردم تبریز در برخورد با سایر اقوام و اقلیت‌های دینی مدارای زیادی دارند.​

​

چراکه از نظر سیاسی، مردم تبریز همیشه آزادی‌خواهانی بوده‌اند که نقش چشمگیری در به ثمر نشستن انقلاب مشروطه داشته‌اند. سرداران ملی ما، ستارخان و باقرخان، از رهبران اصلی قیام تبریز بوده‌اند که همراهی سرداران مشروطه‌خواه در گیلان و انزلی و قزوین را به دنبال داشت و منجر به شکل گیری نیروی عظیمی شد که در بدو ورود به تهران، حکومت قاجاریان کار خود را در خصوص پذیرفتن قانون مشروط شدن قدرت ظل‌لله پذیرفت و سرتعظیم در مقابل خواست و اراده نخبگان و مردم آزادی‌خواه فرود آورد.​

​

تبریز از شمال و جنوب و شرق به سلسله جبال کوهستانی و از غرب به دشت‌های هموار و صحراییِ دشت تبریز و شوره‌زارهای تلخه‌رود می‌رسد. این موقعیت باعث شده تا تبریز به شکل یک جلگه کوهستانی-صحرایی دربیاید. آب و هوای تبریز، سرد و خشک و کوهستانی است. اما به دلیل داشتن رودهایی که از اطراف این شهر عبور می‌کنند، بهار و پاییز معتدل و دلپذیری دارد. مهران رود و تلخه رود‌، رودخانه‌های مهم تبریز هستند که به تلطیف و پاکی هوا و خاک این شهر کمک مهمی می‌کنند و از گرانیگاه‌های اصلی محیط زیستی منطقه به شمار می‌آیند. همچنین بخشی از توریست تبریز به واسطه وجود همین رودخانه‌ها راهی تبریز می‌شود. رودخانه‌هایی پرآب و خروشان که استعاره‌ای هستند از مردمی غیور و میهن‌دوست.​

 

[تارا]

آیین های مردم تبریز: جشنواره‌ی ساده‌دلی و صمیمیت
مردم تبریز آیین‌ها و رسوم ساده و صمیمی‌ای دارند که در این بخش می‌خواهیم به آن ها بپردازیم. اما پیش از آن بد نیست بدانید که بسیاری از فرهنگ‌ها و آیین‌ها که امروزه بخشی جدانشدنی از فرهنگ ایرانی هستند درگذشته‌های دور از راه جاده ابریشم و گذرگاه شهر تبریز وارد فلات ایران شده بودند. درواقع تبریز از دیرباز دروازه ورود مقولات جهانی به ایران‌زمین بوده است.
عاشیق‌خوانی: عاشيق‌ها، ميراث داران موسيقي نواحی و اصيل محلي هستند که از نزدیک به هزار سال پيش تا همین امروز، براي صيانت و انتقال سينه‌به‌سينه این موسیقی، کوشیده‌اند. در دنياي دین مبین اسلام هم به اندازه موسيقي عاشيق‌ها نمي‌توانیم نوایی بیابیم که مهر و ارادت به پيغمبر (ص) و اهل بيت (ع) را نمایان کرده باشد. عاشق در تعریفی ساده، عارف و آوازخوانی لولی‌وش و کولی است که می‌نوازد و اشعار خودش را با لحنی محلی می‌خواند. عاشیق‌خوانی بخشی از موسیقی فولکلور و آیینی‌ ایران است که در آذربایجان و تربت جام هنرمندان بسیاری آن را زنده‌نگه داشته‌اند. عاشیق‌ها در روستاها و خود شهر تبریز هم هستند و گاهی فضای شنیداری خیابان‌های شهر را با موسیقی‌شان وزین و پرطنین می‌کنند.​

​

 

[تارا]

تکم‌گردانی: یا به معنای دیگر، بزچرانی، رسمی است که به مناسبت فرا رسیدن فصل بهار، یک نفر عروسک‌گردان با لباس محلی، عروسکی نخی از یک بز زنگوله‌پا را می‌گرداند و همراهش مردم را تهییج می‌کند که بهار در راه است و نوروز به پشت در خانه‌ها رسیده. رسم زیبایی که حتما باید از نزدیک ببینید. به عروسک‌گردان در این فرهنگ تکم‌چی می‌گویند. تکم‌چی هنرمندی است که هر سه هنرهای عروسک‌گردانی، رقص و نقالی را با هم اجرا می‌کند و بسته به توانایی‌اش هنرش نیز زیباتر می‌شود.​

​

 

[تارا]

خانه‌تکانی: خانه‌تکانی، از آداب قدیمی و رسومات کهنِ مردم آذربایجان‌شرقی است. تبریزی‌ها هرساله در موسم عید نوروز برای تمیزی خانه‌وکاشانه آستین بالا می‌زنند و همه جا را تمیز می‌کنند و در این بین برطرف‌کردن کدورت‌های باطن هم غافل نیستند و مراسمات آشتی‌کنان بسیاری هم در این شهر برپا می‌شود. مراسم سمنو‌پزان زنان تبریزی که با وضو انجام می‌شود و یک فعالیت عبادتی است و بسیار هم اهمیت دارد، بخش دیگری از رسم خانه‌تکانی در تبریز است. از جمله نماد‌های مهم این آیین، آب و سبزه هستند.​

​

 

[تارا]

بایرام پایی: بایرام پایی به نوعی معکوس آیین «مادرزن سلام» در فرهنگ فارس‌ها است. به عبارتی تبریک عید مادر به دختران شوهر کرده‌اش هست که بیشتر مرسوم است که به تازه عروس‌ها تبریک می‌گویند و عیدی می‌دهند و این قبیل دید و بازدید‌ها و محبت‌های شیرین مادر و دختری را به جا می‌آورند. غذا می‌پزند، برای عروس می‌فرستند و عمو‌ها و دایی‌ها به نوعی پشتیبانی‌شان را با فرستادن هدیه‌ از تازه عروس نشان می‌دهند.
مادران هم با طبخ غذاهایی مانند پلو و مرغ، کوکوسبزی، قیمه نثار و قیمه سیب‌زمینی و ماهی‌دودی آب‌پز مناسب تعداد اعضای خانواده به همراه هدایایی مانند چادرگل‌گلی و پارچه‌های رومبلی، در مجموعه‌های مسی بایرام پایی آن‌ها را به خانه عروس می‌فرستند.
چهارشنبه سوری تبریزی: در تبریز برای شب آخرین چهارشنبه سال، چهار آتش می‌فروزند و از رویش می‌پرند. چرا که عدد چهار برایشان اهمیت فراونی دارد و ریشه طبیعت جاودان و چهارفصل از نگاه باستانی و ایرانی در این منطقه است. گفتنی است مردم روستایی تبریز به آخرین چهارشنبه سال، چرشنبه خاتون هم می‌گویند.​

​

 

[تارا]

دید و بازدید: درایام نوروز و در سایر اوقات سال، مردم تبریز اعتقاد زیادی به رفت و آمد، معاشرت و دید و بازدید یکدیگر دارند و هرکس به خانه دوست و فامیلش می‌رود توقع دارد تا آن شخص نزدیک، در فرصتی نه چندان دور، بازدید او را پس بدهد. این، یکی از مهم‌ترین رسومی است که به نوعی از سرمایه اجتماعی یک جامعه و مردم حراست می‌کند.
آیین عزاداری و بزرگداشت سالار شهیدان: آذربایجان‌شرقی به خصوص شهر تبریز از جمله مناطقی است که در دهه اول ماه محرم، سراسر غم و حزن می‌شود. مردم تبریز با عزاداری و توجه ویژه به روح اتفاق تاریخی عاشورا عشق و همراهی خود را نثار سید و سالار شهیدان می‌کنند. شاه‌حسین‌گویان شکلی از مراسم مذهبی است که در ماه محرم در اکثر نقاط استان و به طور گسترده در خود کلانشهر تبریز برپا می‌شود. این مراسم، چند روز مانده به محرم آغاز می‌شود و تا دهمین روزش یعنی تا خود عاشورا، و تا ظهر عاشورا دوام دارد. در زبان ترکی، به این مراسم «شاخ‌سی» گفته می‌شود که متخصر شده‌ی عبارت «شاه‌حسین» است.​

​

 

[تارا]

قاباخلاما، آیین ماه مبارک رمضان:​

قاباخلاما به زبان ترکی یعنی پیشواز کسی یا چیزی رفتن. مردم آذربایجان‌شرقی روز پیش از رویت ماه مبارک رمضان، شروع به روزه‌داری می‌کنند و به این کار پسنیدیده «قاباخلاما» می‌گویند. یعنی اینکه به پیشواز و استقبال از ماه مبارک رمضان می‌روند تا هرچه بیشتر از برکات این ماه عزیز بهره‌مند شوند.​

 

[تارا]

خوانچه، آیین همسرداری شب یلدا برای مردان جوان تبریزی: خوانچه و یا به تلفظ «تبریز‌یها»، «خونچا» به هدایایی گفته می‌شود که داماد جوان در شب یلدا برای تازه‌عروسش می‌فرستد یا با دست خودش می‌برد و تقدیم می‌کند. خوانچه هندوانه دارد، شیرینی‌هایی مثل باسلوق هم همیشه هست و پارچه حریر و ابریشم و ترمه‌های گرانقیمت هم در آن پیدا می‌شود. خوانچه یک تزئین حسابی و چشم‌نواز دارد که نشان از علاقه پسر به دختر است.
کشتی محلیِ آشیرها: کشتی‌ باستانی و کشتی‌محلی تبریزی‌ها و آذری‌ها خودش یک آیین محلی و بومی است و بخشی از آداب و رسوم این مردم. درواقع این قبیل بازی‌ها، صرفا یک ورزش یا بازی نیستند بلکه حقیقت زندگی را بازتاب می‌دهند آن هم به شکلی سمبلیک. کشتی گیر‌ها با نرمش‌های قدرت‌نمایانه، که همراه است با صدای ساز و دهل کشتی را شروع می‌کنند و پس از نرمش و گرم شدن، داوران که از پیشکسوتان هستند کمربند‌های کشتی‌گیرها را آزمایش می‌کنند تا محکم بسته شده باشد. برنده ورزشکاری است که بتواند کمر حریف دیگری را گرفته و او را بلند کند و به زمین بکوباند. کمی خشن است اما دیدنش واقعا جالب توجه است.​

​