آموزشی آرایه اغراق

[اولدوز]

آرایه اغراق

 

[اولدوز]

معنی کلمه «اغراق» (Hyperbole) در لغت زیاده‌روی کردن در توصیف کسی یا چیزی است. ریشه این کلمه «غرق» است و معنی آن پر کردن کاسه. در اصطلاح ادبی، اغراق آرایه‌ای معنوی است که در آن افراط و زیاده‌روی در مدح یا ذم کسی یا چیزی دیده می‌شود. در برخی متون بدیع، سه دسته برای اغراق قائل شده‌اند که می‌توان آن‌ها را بر اساس فکر و خیال شاعرانه ارزش‌گذاری هنری کرد.

 

[اولدوز]

همان‌طور که گفتیم، اغراق آرایه‌ای است که در آن، شاعر کسی یا چیزی را افراط‌گونه توصیف می‌کند. در این توصیفات دو مورد اساسی می‌تواند رخ دهد: یکی اصطلاحاً با عقل جور در آمدن یا نیامدن و دیگری شدنی یا نشدنی بودن در زندگی روزمره. بر اساس این دو معیار است که می‌توان سه دسته یا درجه اصلی برای اغراق قائل شد. این سه دسته مبالغه، اغراق و غلو هستند که در ادامه با آن‌ها آشنا می‌شویم.

 

[اولدوز]

آرایه مبالغه چیست ؟
مبالغه در لغت به‌معنی اغراق و بزرگنمایی کردن است. در این آرایه نیز، فکر و خیال شاعرانه در کلام آورده می‌شود. مبالغه‌ به‌گونه‌‌ای است که از نظر زیبایی‌شناسی کمترین ارزش را در بین سه آرایه اغراق و مبالغه و غلو دارد. می‌توان چنین گفت که مبالغه بیشتر بر پایه فکر و اندیشه است تا خیال. مبالغه آرایه‌ای است که در آن گوینده چیزی را ادعا می‌کند که هم با عقل جور در می‌آید و هم در زندگی روزمره و واقعی می‌توان مثال‌هایی را برای آن یافت. به عبارت دیگر، مبالغه یا تبلیغ، افراط در وصف چیزی است و تفاوت خیلی زیادی با یک تعریف افراطی ندارد.

 

[اولدوز]

بیت زیر از فرخی سیستانی نمونه‌ای از مبالغه است:

هرچه ماهی باشد اندر قعر دریا خون شود
گر سموم هیبتش بر قعر دریا بگذرد

ابیات زیر از استاد سخن، سعدی شیرازی، مثال‌هایی هستند که آرایه مبالغه در آن‌ها به‌کار رفته است:

تو خود نظیر نداری و گر بود به مثل
من آن نیم که بدل گیرم و نظیر از دوست

 

[اولدوز]

آرایه اغراق چیست ؟
اغراق، از نظر چگونگی اندیشه و خیال شاعرانه، پس از مبالغه قرار می‌گیرد. در اغراق، شاعر سخنی می‌گوید که عقل آن را می‌پذیرد، اما وقوع آن در در زندگی روزمره ناممکن و ناشدنی است. بیت زیر از سعدی، نمونه‌ای از اغراق است:

به زیورها بیارایند وقتی خوبرویان را
تو سیمین تن چنان خوبی که زیورها بیارایی

 

[اولدوز]

ابیات زیر از شاهنامه فردوسی، بخشی از نبرد رستم و اشکبوس را بازسازی کرده که با عقل می‌توان آن را پذیرفت، اما در زندگی روزمره امری نادر است و پهلوانی با چنین ویژگی‌هایی را نخواهیم یافت:

 

[اولدوز]

تهمتن به بند کمر برد چنگ
گزین کرد یک چوبه تیر خدنگ

یکی تیر الماس پیکان چو آب
نهاده برو چار پر عقاب

کمان را بمالید رستم بچنگ
بشست اندر آورد تیر خدنگ

برو راست خم کرد و چپ کرد راست
خروش از خم چرخ چاچی بخاست

چو سوفارش آمد بپهنای گوش
ز شاخ گوزنان برآمد خروش

چو بوسید پیکان سرانگشت اوی
گذر کرد بر مهره پشت اوی

 

[اولدوز]

آرایه غلو چیست ؟
غلو در لغت به‌معنی زیاده‌روی در کاری یا در وصف کسی و چیزی‌ و گزاف‌کاری است که در ادبیات به آن «گزافه هنری» نیز می‌گویند. در آرایه غلو، شاعر چیزی را می‌گوید که نه با عقل جور در می‌آید نه در زندگی عادی نمونه‌ای داشته و دارد. این آرایه از دو نوع دیگر مبالغه و اغرق، شگفت‌تر، هنری‌تر و زیباتر است.

 

[اولدوز]

ابیات زیر از مسعود سعد سلمان نمونه‌های زیبایی از غلو هستند:

شد تن من چنان که گر خواهد
مگس آسان ز جای برباید

***

از ضعیفی چنان شدم که ز تن
در دل من ببینی اسرارم