آموزشی آرایه مراعات نظیر

[Ramina.p]

مراعات نظیر چیست ؟‌
«مراعات نظیر» (در اصل: مراعات‌النظیر) یک ترکیب اضافی (مضاف و مضاف‌الیه) و به‌معنی تحت‌الفظیِ رعایت کردن مانندها است. در اصطلاح ادبی و بدیع، مراعات نظیر یا صنعت تناسب آن است که شاعر یا نویسنده در شعر یا نثر خود کلماتی را به‌کار گیرد که با هم نسبتی و مناسبتی داشته باشند. اگر بخواهیم به زبان ساده بگوییم، مراعات نظیر یعنی اینکه در کلام واژه‌هایی بیاوریم که از نظر مفهوم با هم تناسب داشته باشند. برای مثال، اگر در بیتی کلمات برگ و درخت و ریشه و ساقه را بیاوریم، در واقع از آرایه مراعات نظیر استفاده کرده‌ایم. به مراعات نظیر «همبستگی» نیز می‌گویند. یکی از نمونه‌های واضح و رایج مراعات نظیر آوردن نام گل‌ها، پرندگان، ستارگان و… است.

 

[Ramina.p]

این نکته را به یاد داشته باشید که واژه‌های متناسب باید بخشی از یک کل باشند، مثلاً لاله و نرگس و مریم بخشی از کل گل‌ها هستند.

برای مثال، رباعی زیر از خواجوی کرمانی مثالی از این دست است که در آن، نام درخت و گیاه آورده شده است:

ای سرو قد لاله رخ عبهر چشم!
زر شد رخم و نیست تو را بر زر چشم

هرچند جهان ز اشک ما دریا شد
شک نیست که دریات نیاید در چشم

بیت زیبای زیر از حزین لاهیجی، چهار اندام دل، چشم، زلف و لب را به‌زیبایی در خود جای داده است:

خواهد دل از تو گوشه چشم ترحمی
تا زلف آه بر لب اظهار بشکند

 

[Ramina.p]

مراعات نظیر در اشعار حافظ بسیار دیده می‌شود. برای مثال، خواجه شیراز در بیت زیر از سه رنگ سبز (خط زنگاری)، زرد و قرمز (خونابه) را به‌زیبایی در کنار هم آورده است:

گر چنین چهره گشاید خط زنگاری دوست
من رخ زرد به خونابه منقش دارم

تناسب میان واژه‌ها هرچه پیچیده‌تر باشد و گسترده‌تر، مراعات نظیر هنرمندانه‌تر و زیباتر خواهد بود.

 

[Ramina.p]

تفاوت مراعات نظیر و تناسب چیست؟
در متون ادبی، معمولاً مراعات نظیر را یکی از انواع روش تناسب درنظر می‌گیرند و تناسب را به زیرمجموعه‌هایی چون تضاد، مقابله، مراعات‌ نظیر، تبادر، توجیه، افتنان و… تقسیم می‌کنند. در این دسته‌بندی‌ها به ماهیت رابطه بین واژه‌ها پرداخته می‌شود، مثلاً تضاد تناسب ضدیت بین واژه‌ها را نشان می‌دهد.

 

[Ramina.p]

مثال‌های مراعات نظیر
در این بخش، مثال‌هایی از آرایه مراعات نظیر را بررسی می‌کنیم.

مثال اول مراعات نظیر‌
کلام زیر از سعدی، نمونه‌ای از مراعات نظیر در نثر را نشان می‌دهد:

«شبی در بیابان مکه از بی‌خوابی، پای رفتنم نماند. سر بنهادم و شتربان را گفتم دست از من بدار.»

در کلام بالا، واژه‌های پای و سر و دست مراعات نظیر دارند.

 

[Ramina.p]

مثال دوم مراعات نظیر‌
در بیت زیر از سعدی، ابر و باد و مه و خورشید و فلک از اجزای طبیعت هستند و آرایه مراعات نظیر ساخته‌اند:

ابر و باد و مه و خورشید و فلک در کارند
تا تو نانی به کف آری و به غفلت نخوری

 

[Ramina.p]

مثال سوم مراعات نظیر
در بیت زیر از حافظ، ابر بهار و سمن و سنبل و نسرین همه از عناصر بهارند:

رسم بدعهدی ایام، چو دید ابر بهار
گریه‌اش بر سمن و سنبل و نسرین آمد

 

[Ramina.p]

مثال چهارم مراعات نظیر‌
در بیت زیر از سعدی، بین واژه‌های سمن و بید از یک طرف و بین واژه‌های دکان و عطار از طرف دیگر، مراعات‌ النظیر است:

باد بوی سمن آورد و گل و سنبل و بید
در دکان به چه رونق بگشاید عطار

 

[Ramina.p]

مثال پنجم مراعات نظیر‌
در رباعی زیر که از مهستی گنجوی است یا لطف‌الله نیشابوری، به‌زیبایی هرچه تمام‌تر، نام چهار زمان، چهار گل، چهار شهر و چهار عنصر آورده شده است:

در مرو پرپر لاله آتش انگیخت
دی نیلوفر به بلخ در آب گریخت

در خاک نشابور گل امروز آمد
فردا به هری باد سمن خواهد ریخت

 

[Ramina.p]

مثال ششم مراعات نظیر‌
در بیت زیر از حافظ، بین داس و درو و مزرع و کشته که مربوط به کشاورزی و درو کردن هستند، مراعات نظیر وجود دارد:

مزرع سبز فلک دیدم و داس مه نو
یادم از کشته خویش آمد و هنگام درو