آموزشی آموزش حس‌آمیزی

[ادوارد کلاه به سر]

حس آمیزی چیست ؟

حس آمیزی در اصطلاح ادبی، به کار بردن حس یا محسوسی است در حوزه حس یا محسوس دیگر، یا درآمیختن حواس با یکدیگر. برای مثال، در حافظ در مصراع «جوابِ تلخ می‌زیبد لبِ لعل شکرخا را» کلمه «جواب»‌ را که شنیدنی است و مربوط به حس شنوایی، در حوزه حس چشایی به کار برده است (تلخ را به آن نسبت داده است). به عبارت ساده‌تر، وقتی در شعر یا نثر حداقل دو حس متفاوت را بیاوریم و آن‌ها را با هم ترکیب و آمیخته کنیم، آرایه حس آمیزی داریم. مثلاً اگر بگویی «بوی خوش می‌شنوم» برای حس بویایی را با حس شنوایی آمیخته‌ایم و حس‌آمیزی داریم.

 

[ادوارد کلاه به سر]

معمولاً در ارتباط با هر یک از حواس، لغات و فعل‌هایی به کار می‌رود که دانستن آن‌ها برای تشخیص حس آمیزی مفید خواهد بود. در ادامه، به ین موارد اشاره می‌کنیم:

حس بینایی: معمولاً با ویژگی‌هایی از قبیل رنگ، سمت، اندازه، بافت و فعل‌هایی چون دیدن و تماشا کردن همراه است.

حس شنوایی: بیان آن با خصوصیاتی از قبیل صوت، صدا، نغمه، آواز بیان می‌شود و فعل‌های گوش دادن، شنیدن و… برای بیان این حس بیان می‌شود.

حس چشایی: شیرینی، ترشی، تلخی، بی‌مزگی و… مربوط به این حس هستند و خوردن و چشیدن و نوشیدن از فعل‌های مربوط به آن.

حس بویایی: عطر و امثال آن از کلمات بیان این هستند و فعل‌هایی مانند بوییدن و استشمام برای توضیح این حس به کار می‌روند.

حس بساوایی: حس بساوایی یا لامسه حسی است که با احساس‌هایی مانند سردی و گرمی، درد، خارش و اعمالی مانند ضربه زدن، زبری و نرمی، سفت بودن و شل بودن و… توصیف می‌شود.

 

[ادوارد کلاه به سر]

انواع حس آمیزی با توجه به طرفین آن

طرفین حس آمیزی همان دو حسی هستند که شاعر به آن‌ها اشاره می‌کند و آن‌ها را درمی‌آمیزد. به لحاظ طرفین، می‌توان برای آرایه حس آمیزی دو نوع را قائل شد:

۱. حسی-انتزاعی: تصویرهایی که یکی از دو طرف آن از طریق حواس پنجگانه قابل درک باشد و طرف دیگر انتزاعی. برای مثال، بوی عشق، رابطه سرد و… . برای مثال، مولوی در بیت زیر، یک امر انتزاعی و غیرحسی، یعنی راز، را در ارتباط با یکی از حواس پنجگانه، یعنی چشایی و خوردن، به‌ کار برده است:

راز تو را بخوردم، شب را گواه کردم
شب از سیاه‌کاری پنهان کند عبادت

 

[ادوارد کلاه به سر]

۲. حسی-حسی: تصویرهایی که بتوان هر دو طرف آن را با حواس پنجگانه درک کرد. برای مثال، نگاه سرد و صدای گرم.

ساختار حس آمیزی

ساختار حس آمیزی در شعر را عموماً می‌توان به دو دسته تقسیم کرد:

۱. غیرترکیبی: در این ساختار عبارت‌های ترکیبی، مانند ترکیب وصفی (موصوف و صفت) یا ترکیب اضافی (مضاف و مضاف‌الیه)، به کار نمی‌روند. در عوض، از فعل در ساخار یکجمله استفاده می‌شود. از مثال‌های این نوع می‌توان به صدا دیدن، بو شنیدن و… اشاره کرد.

 

[ادوارد کلاه به سر]

نیما یوشیج در بیت زیر از این ساختار استفاده کرده است:

می‌پرد و آب و هوا را زهرآگین می‌کند
تلخ بر ما زندگانی‌های شیرین می‌کند

نیما در این بیت به تلخ کردن زندگی شیرین اشاره می‌کند.

۲. ترکیبی: در این ساخت، ترکیب‌های وصفی یا اضافی یا ترکیب آن‌ها به کار می‌رود.

از ترکیبات وصفی این ساخت می‌توان به مواردی از قبیل عشق آتشین، صدای گرم و… اشاره کرد. مثال‌های ترکیبات اضافی نیز بوی عشق، بوی صفا و… اشاره کرد. البته گاهی به ترکیبات وصفی مقلوب مانند واژه «تلخند» برمی‌خوریم، که در واقع منظور از ان خنده تلخ است. از ترکیب‌های اضافی بیشتر برای نوع حسی-انتزاعی استفاده می‌شود.