بزرگان تاریخ ابومسلم خراسانی

[baran.kh]

بسم الله الرحمن الرحیم

 

[baran.kh]

بهزادان پور ونداد هرمزد[۱] ملقب به اَبومُسْلِمِ خُراسانی[۱] (۷۱۸–۷۵۵ میلادی) فرمانده نظامی ایرانی و رهبر جنبش سیاه‌جامگان در خراسان بود که توانست با براندازی حکومت بنی امیه، حکومت بنی عباس را پایه‌گذاری کند. نام اصلی او بهزادان پور وندیداد یا ونداد (پسر ونداد) بود که به توصیه ابراهیم امام، یکی از بزرگان بنی عباس، به عبدالرحمن تغییر نام داد و با حکم وی رهسپار خراسان شد تا رهبری جنبش ضد اموی در این منطقه را بر عهده بگیرد. وی پس از پیروزی بر حاکم خراسان و تسخیر مرو، سپاهی را روانه عراق نمود و توانست در سال ۱۳۲ هجری قمری، مروان، آخرین خلیفه اموی را شکست دهد. با بر تخت نشستن ابوالعباس عبدالله سفاح به عنوان اولین خلیفه عباسی، امارت خراسان به ابومسلم سپرده شد. اما قدرت و نفوذ وی برای خلیفه و اطرافیان او نگران‌کننده بود. سرانجام، ابومسلم در سال ۱۳۳ ه‍.خ (۱۳۷ ه‍.ق)، به نحو توطئه‌آمیزی به دستور منصور، دومین خلیفه عباسی به قتل رسید.

 

[baran.kh]

دیدگاه‌ها دربارهٔ هدف نهایی ابومسلم در انقلاب عباسی متفاوت است. برخی ادعا می‌کنند که او آرزو داشت یک حکومت ملی ایرانی برقرار سازد و اینکه او با ملبس کردن خود به لباس طغیان دینی، با بنی‌امیه جنگید تا به این ترتیب خلافت را در دست گیرد. برخی دیگر انگیزه او را کاملاً مذهبی و خالی از فحواهای قومی می‌دانند. می‌توان این‌گونه گفت که او خیلی ساده می‌خواسته بنی‌امیه را نابود کند و اینکه جنبه‌های اجتماعی و سیاسی انقلاب او پررنگ‌تر از جنبه‌های مذهبی بودند؛ شاید او در نهایت تبدیل به دشمن عباسیان نیز می‌شده است. در هر صورت، شورش او زنده‌کنندهٔ فرهنگ ایرانی بود که این فرهنگ برای مدت زیادی بر دولت خلیفه چیره بود. شورش او همچنین سرآغاز برخاستن سلسله‌های محلی ایرانی بود. کشته شدن ابومسلم، سرآغاز قیام‌ها و شورش‌های متعددی شد که به خون‌خواهی او شکل گرفت و برخی از آنها سال‌های سال، خلفای عباسی را به خود مشغول نموده بود.

 

[baran.kh]

برخی اسلام‌شناسان معتقدند که زندگی ابومسلم خراسانی در تهیهٔ سیره‌های نبوی (زندگینامهٔ محمد، پیامبر اسلام) به عنوان الگوی اولیه استفاده شده است. به خصوص به شباهت جنگ‌های ابومسلم، پیروانش و دخترش فاطمه (منظور، دختر ابومسلم است) با سرگذشت محمد اشاره شده است

 

[baran.kh]

غرافیای تاریخی خراسان
ویرایش
اگرچه مرزهای سیاسی خراسان در طول تاریخ دچار تغییرات فراوانی شده ولی به‌طور کلی می‌توان گفت این سرزمین از کرانه‌های جنوب شرقی دریای مازندران تا بلندی‌های پامیر و هندوکش گسترده است. همچنین مردم عراق در قرون وسطی، گسترهٔ آن را از حلوان یا ری به سمت شرق ذکر کرده‌اند. در واقع خراسان شامل سرزمین جنوب دریای آرال و نواحی آن سوی جیحون و بخشی از فلات ایران می‌شد.[۳] خراسان در دوران ساسانیان یکی از چهار استان کشور به‌شمار می‌رفت و حتی شهرهای جدیدی نیز در این استان توسط ساسانیان ایجاد شد که نیشابور و مروالرود از جمله این شهرها بودند. دربارهٔ اوضاع خراسان در دوران حملات اعراب اطلاعات زیادی در دسترس نیست اما منابع پهلوی که از دوران عباسیان به جا مانده، از دوازده پایتخت در خراسان یاد کرده‌اند: سمرقند و نوارک که شهری در خوارزم بود؛ مروالرود، مرو، هرات، پوشنگ، طوس، نیشابور، قائن، جرجان و قومس

 

[baran.kh]

شرایط سیاسی و اجتماعی در اواخر دوران اموی
ویرایش
پس از درگذشت ولید در سال ۷۱۵ م، سه خلیفه به قدرت رسیدند که دوران حکومت کوتاهی داشتند: سلیمان، برادر ولید (۷۱۷–۷۱۵ م)، عمر بن عبدالعزیز مشهور به عمر دوم، پسرعموی ولید (۷۲۰–۷۱۷ م) و یزید دوم، پسر عبدالملک (۷۲۴–۷۲۰ م). در نهایت آخرین پسر عبدالملک، هشام به خلافت رسید که دوره خلافتش نیز طولانی بود.[۵] در دوران هشام، اتفاقات زیادی رخ داد که می‌توان به شکست عرب‌ها از شارل مارتل (مشهور به نبرد پواتیه) و شورش‌های پی در پی بربرها اشاره کرد.[۶] در وهله اول یکی از مشکلات امویان در دوران حکومتشان، اعتراضات پی در پی اشراف قبایل عرب بود که به شکل‌های مختلف رخ داد، از جمله قیام‌هایی مانند: زبیر، ابن اشعث و یزید بن مهلب و… که موجب تعصبات قبیله ای و قدرت طلبی شد؛ بعضی از این قیام‌ها محل پیدایش شان ایران

 

[baran.kh]

از نظر جرالد هاوتینگ، اصلی‌ترین رویداد در زمان خلافت هشام، درسرزمین‌های شرقی خراسان رخ داد. حوزهٔ مورد نظر از دو سرزمین تشکیل شده بود: ایالت تخارستان به سمت جنوب و مرکز بلخ و شمال ماوراءالنهر که پایتخت آن سمرقند بود. این سرزمین‌ها به دلیل دور بودن از قلمرو خلافت اموی، هنوز تا حدی استقلال خود را حفظ کرده بودند. با این حال عمدهٔ مشکلاتی که در این دوره برای اعراب رخ داد، از چند رخداد نشأت می‌گرفت: ۱- قبیله‌هایی ترک از ترگش‌ها به فرماندهی سولو سربرآوردند که با پشتیبانی چینی‌ها، پادشاهی خود را تأسیس کردند و حاکمان محلی ماوراءالنهر از این حکومت تازه تأسیس برای مقابله با اعراب بهره بردند. ۲- اعراب مایل به اسلامی شدن ولایات نبودند، زیرا با اسلامی شدن ولایات، مالیات‌ها متوقف می‌شد؛ بنابراین راضی به متوقف شدن مالیات‌ها نبودند. ادامهٔ این وضعیت موجب نارضایتی و بلوای حاکمان محلی شده و مسلمانان مخالف امویان را تحریک کرد تا طرفدارانی پیدا کنند و جنبش‌هایی را علیه امویان شکل دهند

 

[baran.kh]

جنگ‌های امویان در شام بعد از درگذشت هشام به سمت خراسان سوق پیدا کرد، زیرا در دوره هشام بیشتر توجه به سمت آفریقا و اسپانیا بود و همین موضوع اعتراض خراسانیان را به‌وجود آورده بود. پس از هشام تا دوره مروان، سلسله آشفتگی‌هایی در قلمرو امویان رخ داد و شورش‌های متعددی به وجود آمد که خلفا سعی در کنترل این شورش‌ها داشتند. مروان تمام دشمنانش را سرکوب کرد تا زمانی که با ابومسلم در شرق مواجه شد؛ به این ترتیب به مرور حکومت اموی در خراسان رو به نابودی رفت

 

[baran.kh]

فرقه‌های ضد اموی
ویرایش
جنبش هاشمیه: اطلاعات زیادی دربارهٔ خراسان در اواخر دوران اموی در دست نیست ولی این گونه به نظر می‌رسد که در این دوره، مسلمانان رعیت خراسانی زیادی بودند که که معترض به حکومت بودند و به همین دلیل، هاشمیه اولین فرقه ای بود که توانست از میان این مردم یارگیری کند.[۱۰] حتی خود عباسیان نیز به جانشینی محمد بن علی، پسر ابوهاشم باور داشتند و بدین ترتیب توانستند برای خود طرفدارانی را جمع کنند.[۱۱] در نهایت نهضتی که عباسیان را به خلافت رساند، هاشمیه نام گرفت.[۱۲] دیدگاهی وجود دارد که هاشمیه را همان طایفهٔ بنی هاشم بن عبد مناف می‌داند و دلیل اصلی این دیدگاه برای بیان این مطلب، این است که قبل از جنبش سیاه جامگان، شاخه‌های علوی و عباسی از بنی هاشم که مدعی جانشینی محمد بودند، هاشمی بودن را یک اصل مهم قرار دادند که به اقدامات سیاسی آنان مشروعیت می‌داد؛ در رقابت میان این دو شاخه، در نهایت عباسیان پیروز شدند. طبق عقیدهٔ کرون، ابوهاشم فردی کم‌اهمیت در میان علویان بود که عباسیان نقش وی را پررنگ کردند

 

[baran.kh]

مراحل آغازین دعوت هاشمیه به خوبی مشخص نیست. در زمان مرگ ابوهاشم مرکز اصلی این نهضت، کوفه بود ولی هیئت‌های اعزامی هاشمیه، از این شهر به خراسان می‌رفتند تا تبلیغ کنند. خداش نیز از دیگر افرادی بود که به نفع این نهضت، در خراسان تبلیغ می‌کرد و طرفداران زیادی هم برای خودش جمع کرد که البته بنابر برخی شواهد موجود، احتمال این موضوع هست که او خود را از طرفداران علویان می‌دانست