ادبیات کهن ادبیات داستانی

[ثنـٰاء]

شاید مهم ترین زمینه ادبی در عرصه نثر فارسی، ادبیات داستانی باشد. سنت داستان پردازی در ایران باستان چنان با تاریخ و سرگذشت نیاکان درآمیخته بود که جدا ساختن یکی از دیگری امکان نداشت. وجود کتاب هایی مانند هزار افسان، که بعدها در دوره اسلامی به عنوان الف لیلة و لیلة اقتباس و در دوران قاجار با نام هزار و یک شب به فارسی ترجمه شد و نیز آوردن مجموعه داستان تمثیلی کلیله و دمنه از هند به ایران در دوره خسرو انوشیروان، از اهمیت این سنت در فرهنگ ایران پیش از اسلام حکایت دارد. در دوره اسلامی این میراث داستانی، ابتدا به عربی و سپس به فارسی دری منتقل شد. ابن مقفع کلیله را به عربی ترجمه کرد و مقدمه و باب هایی بر آن افزود.

 

[ثنـٰاء]

سنّت عیاری و پهلوانی دوره اسلامی نیز آثار دیگری پدید آورد که از میان آنها می توان به داستان سمک عیّار اشاره کرد. این داستان را فرامرز بن خداداد ارجانی از زبان یکی از قصه پردازان به نام صدقه بن ابی القاسم شیرازی در اواخر قرن ششم نگاشته است.[4]

در ادامه، آثار دیگری چون روضة العقول با انشای محمد بن غازی ملطیوی و مرزبان نامه به انشای مصنوع و متکلف سعدالدین وراوینی پدید آمد. البته اصل طبری مرزبان نامه را مرزبان بن رستم بن شروین از زبان حیوانات و پرندگان و دیو و پری و آدمی در اواخر قرن چهارم فراهم آورده بود.

 

[ثنـٰاء]

از دیگر آثار درخشان در آسمان ادب فارسی کتاب هایی است که در قالب قصه ها و حکایت ها نگاشته شده است، از جمله کتاب چهار مقاله یا مجمع النوادر نظامی عروضی که هر چند به منظور روایت داستان نوشته نشده، در عمل، قصه ها و حکایت هایی دارد که بیشتر آنها غیرتاریخی و به چهار صنف طبیب، دبیر، منجم و شاعر مربوط است و در نوع خود، از آثار برجسته نثر قرن ششم به شمار می رود.

همچنین کتاب های (ترجمه) فرج بعد از شدت و جوامع الحکایات هر دو با انشای محمد عوفی که بیشتر جنبه اخلاقی و ادبی دارند، از این نوع است. گونه دیگر، حکایت هایی است که در گلستان سعدی آمده و ارزش ادبی و فنی آنها بیشتر از اهمیت روایی شان است و برخی از آن به مقامه نویسی یاد کرده اند. از ویژگی ها و نوآوری های این کتاب، استفاده نویسنده از تمام شیوه ها و شگردهای نویسندگی فارسی مانند پرداخت زیبا، فشرده نویسی، بهره وری از شعر و ابزار شعری، نکته دانی، کاربرد تمثیل و حکایت، تنوع معانی و رنگارنگی الفاظ، دریافت های تیزبینانه از مسائل مهم اجتماعی و اخلاقی و سرانجام، ریختن همه اینها در ظرفی آراسته و پرداخته و پدید آوردن ترکیبی تازه در نثر فارسی است که اولاً طبع همه نفوس را در هر دوره ای سیراب می سازد و در ثانی آهنگ و سازوارگی خاصی در قلمرو زبان در ذهن و ذوق خواننده می نشاند.

در میان ده ها تقلیدی که از این کتاب صورت گرفت، می توان به بهارستان جامی، نگارستان معین الدین جوینی و پریشان قاآنی اشاره کرد.