ادبیات کهن ادبیات غنایی

[ثنـٰاء]

غنا در لغت به معنی سرود، نغمه و آواز خوش طرب انگیز است.[6]

ادب غنایی در اصل، اشعاری است که احساسات و عواطف شخصی را بیان کند. در شعر فارسی، ادب غنایی به صورت داستان، مرثیه، مناجات، بثّ الشکوی و گلایه و تغزل در قالب های غزل، مثنوی، رباعی، دوبیتی و حتی قصیده سروده می شود، اما مهم ترین قالب آن غزل است.

خاستگاه ادبیات غنایی، اشعار احساسی و عاطفی و اشعار عاشقانه است که در ادبیات ما نوع دوم شهرت بیشتری دارد.

شعر غنایی در تعریف ادیبان غرب، شعری کوتاه و غیرروایی است و اگر بلند باشد، به آن شعر غنایی نمایشی می گویند؛ زیرا معمولاً شعر وقتی طولانی می شود که محتوای آن داستانی باشد.

از آنجا که در ایران هنر نمایشی رواج نداشته است، به شعرهای بلند غنایی ادبیات فارسی، شعر غنایی داستانی گفته اند.[7]

نظم داستان های غنایی در عصر سلجوقیان با ترجمه منظومه مشهور ویس و رامین (سال 446 هـ .ق) از متن پهلوی آن به زبان دری ادامه یافت. این قطعه کهن ایرانی، سرمشق شاعر بلندآوازه عرصه داستان سرایی؛ یعنی نظامی گنجوی قرار گرفت. قرن ششم از نظر به نظم درآمدن داستان های غنایی، با وجود نظامی گنجوی بیش از پیش درخشید. او توانست با کمک گرفتن از تجربه ادبی دو شاعر بزرگ و منظومه پرداز پیش از خود، یعنی فردوسی و فخرالدین اسعد گرگانی، منظومه های مخزن الاسرار، خسرو و شیرین، لیلی و مجنون، هفت پیکر و اسکندرنامه را که بر روی هم پنج گنج خمسه را تشکیل می دادند بیافریند.

 

[ثنـٰاء]

رویه او را شاعران توانمندی چون امیرخسرو دهلوی، خواجوی کرمانی و عبدالرحمان جامی (م 898 هـ .ق) ادامه دادند. عبدالرحمان جامی، با افزودن دو مثنوی بر خمسه ای که به تقلید از نظامی سروده بود، هفت اورنگ خویش را که شامل هفت منظومه سلسلة الذهب، سلامان و ابسال، تحفة الاحرار، سبحة الابرار، یوسف و زلیخا، لیلی و مجنون و خردنامه اسکندری است، پدید آورد. او افزون بر این منظومه غنایی و عرفانی، دیوان شعری شامل غزل و قصیده و نیز آثاری به نثر فارسی دارد که نفحات الانس، لوایح و لوامع و بهارستان از همه مشهورترند.

به راستی یکی از بزرگ ترین مثنوی پردازان ایران مولوی است. او بلندترین و پرمعناترین مثنوی های عرفانی را که دربرگیرنده نغزترین داستان ها و پرمغزترین تمثیل های ادبی فارسی است، سروده و در کتاب مثنوی خویش آموزه های بلند اسلامی، آیات آسمانی قرآن، احادیث و روایت های درخشان منسوب به پیامبر اکرم(ص) و سخنان گران مایه بزرگان دین را به گونه ای نو و بی سابقه گنجانده است. دنیای توصیفی مولوی، استوار و متعالی است و در آن انسان در نبرد با بدی ها، تباهی ها و نادانی ها و از آن بالاتر در نبرد با خویشتن، سرافراز و پیروز است