جامعه ایرانی اسب در فرهنگ و تاریخ ایران

[- گیتی -]

رد پای اسب در مراسم ایران​

شاید اسب امروزه برای ما مردم شهرنشین در دنیای مدرنیزه شده فرق چندانی با دیگر حیوانات نداشته باشد، اما اگر به رد پایی که اسب در فرهنگ چندین هزار ساله ایران از خود به جا گذاشته نگاهی بیندازید قطعا متعجب خواهید شد. اسب در مراسم ایران و آداب و رسوم مختلف در هر گوشه از این سرزمین نقش مهمی داشته به طوری که ایرانیان باستان حتی برای درمان بیماری ها نیز از اسب به عنوان یک حیوان مقدس و مفید کمک می گرفتند.
امروزه نیز هنوز از این حیوان زیبا در مراسم مختلف آیینی، سنتی و مذهبی در گوشه و کنار کشور استفاده می شود. در این متن قصد داریم به اهمیت نقش آفرینی اسب در آداب و رسوم ایرانی بپردازیم و به نقش اسب در مناطق مختلف ایران در مراسم گوناگون نگاهی بیندازیم.

اسب در مراسم ایران در اساطیر و تاریخ دوران باستان​

در دنیای اساطیری ایران نیز اسب از اهمیت بسیار بالایی برخوردار بوده است. به طوریکه هر ایزد حتما گردونه های زرین و اسب های تندرو داشتند. به طوریکه در یشت ها نیز به قربانی کردن و تقدیم آن ها به خدایان اینگونه اشاره شده است:
” برای ناهید، هوشنگ پیشدادی، در بالای کوه هرا (البرز کنونی) صد اسب و هزار گاو و ده هزار گوسفند فدا کرد و از او (ناهید) خواست تا وی را به بزرگترین پادشاه در تمام سرزمین ها و کشورها تبدیل کند”
اسب در مراسم ایران و در فرهنگ و تاریخ کهن ایران زمین به صورت های گوناگون به تصویر کشیده شده اند. استفاده از اسب ها در طراحی مجسمه های سنگی، برده شدن نام این حیوان در کتیبه ها و سنگ نوشته ها، الواح نقره ای و طلایی دوره هخامنشی و ذکر نام اسب های عالی کشور و دربار کتیبه های گلی دوره داریوش به عنوان یک حیوان گواه این حقیقت تاریخی است.

 

[- گیتی -]

جایگاه اسب در ادبیات ایران​

واژه اسب از ریشه “اس” به معنای تندرو و دونده ساخته شده و همانطور که می دانید اسب سریع ترین حیوان اهلی به شمار می رود. جالب است بدانید که ریشه واژه “سواری” نیز از عبارت “اسب باری” گرفته شده که در طی هزاران سال و تغییر و تحولات زبان زبان شناختی به صورت “سواری” درآمده است.
اگر نگاهی به شاهنامه، بزرگترین و زیباترین اثر اساطیری ایران بیاندازید بدون شک به این نکته پی خواهید برد که این حیوان از اهمیت بالایی برخوردار بوده است. هر کدام از جنگنده ها و قهرمانان داستان همیشه اسب خود را همراه داشته اند و کلمه اسب نیز به تکرار در این اثر ذکر شده است. و رخش، اسب دو رنگ رستم نیز از جایگاه بالایی برخوردار است.
ایرانیان باستان هنگام دعا و نیایش از اهورامزدا علاوه بر طلب سلامتی برای خود وخانواده خود برای اسب های خود نیز دعا می کردند.
در اوستا، کتاب مقدس زرتشتیان از اسب به عنوان یک حیوان برگزیده نام برده شده و حتی دستوراتی برای نگهداری درست و معالجه اسب ها نیز در آن ذکر شده است.
به طور کلی اسب در مراسم ایران و در فرهنگ آن ها حیوانی پاک، اصیل و نجیب و برگزیده شمرده می شود.

 

[- گیتی -]

جایگاه اسب در مراسم ایران در نقاط مختلف کشور​

توجه و اهمیت زیاد به اسب در تاریخ و فرهنگ و ایران و نگاهی محترمانه به این حیوان باعث شده که اسب علاوه بر داستان ها و اساطیر و فرهنگ باستانی، در مراسم ایران و در نمایش ها و موسیقی نیز جای خود را باز کند. از آنجایی که از گذشته تا امروز مردمان هنگام جنگ و نبرد سوار بر اسب خود بودند و این حیوان هنگام نبرد و هم هنگام سرور و شادی و جشن ها کنار انسان بوده است، در اشعار و سوگنامه ها و نظم و نثرهای مربوط به جنگ و نبرد نام این حیوان با سواری که بر روی آن نشسته است عجین شده. همین موضوع باعث شده تا شما هنگام شنیدن یک شعر یا سوگنامه قدیمی از یکی از مردمان اقوام اصیل ایرانی حتما به کلمه اسب نیز برخورد کنید.

 

[- گیتی -]

اسب در مراسم ایران در آیین زروان​

مراسم زروانی آیینی نمایشی است که ریشه های باورها و اندیشه های آن به تفکرات و اعتقادات پیش از اسلام باز می گردد. اسب در مراسم ایران پیش از اسلام نیز جایگاه خود را داشته است. در این آیین از یک اسب سیاه و یک اسب سفید استفاده می شده و اسب سیاه نماد مرگ و اسب سفید نماد زندگی و حیات بوده. همچنین افراد شرکت کننده در نمایش نیز به دو دسته سفید پوش ها و سیاه پوش ها تقسیم می شده و در برابر هم قرار میگرفتند.

 

[- گیتی -]

اسب در تعزیه های محرم​

در دوران بعد از ورود اسلام نیز اسب در مراسم ایران جایگاه خود را حفظ کرده است و نقش آفرینی آن در آیین ها و مراسم نمایشی مختلف پابرجا مانده است.​

تعزیه های ماه محرم یکی از آشنا ترین و رایج ترین مراسمی است که پس از اسلام و به مناسبت سوگواری برای شهادت امام حسین در روز عاشورا و تاسوعا برگزار می شود. تعزیه به صورت نمایشی و روضه برگزار می شود. حضور اسب ها در نمایش تعزیه اهمیت بسیار زیادی دارد به صورتی که اسب همراه موارد دیگر ماند خیمه، به یکی از عناصر اصلی تعزیه تبدیل شده اند. میزان اسب هایی که در تعزیه وجود دارند نشان دهنده ثروت و قابلیت مالی عوامل برگزار کننده تعزیه هستند. اما حداقل یک یا دو اسب در مراسم تعزیه و در هنگام نمایش نبرد امام حسین و سپاه یزید برای اجرای تعزیه الزامی هستند. ذوالجناح اسب امام حسین جایگاه ویژه ای در تعزیه دارد و معمولا اسبی به رنگ سفید به عنوان آن انتخاب می شود.​

 

[- گیتی -]

آیین چمر​

آیین چمر هنوز در مناطق غربی ایران مانند اقوام کرد و لر برگزار می شود و گفته می شود که ریشه آن مراسم سیاوشان است. هنگامی که فرد مهم یا بزرگ ایل از دنیا می رود اسب او را با پارچه های گوناگون رنگی یا پارچه های سیاه تزئین می کنند. دستار و کلاهش را روی اسب می گذارند و تفنگش را نیز به صورت واژگون به اسب می آویزند.

در بعضی مناطق نیز موی دم و یال اسب را کوتاه می کنند. اسب در مراسم ایران معمولا نمادی از یادگاری و میراث فردی که از دنیا رفته است به شمار می رود. در این آیین کهن نیز اسب را به همین صورت آذین شده به چمرگاه می برند. در آیین چمر اسب فرد، نشان دهنده شجاعت، دلاوری، مقام و مردانگی او در میان طایفه است و نقش بزرگی در بزرگی در برگزاری آیین چمر ایفا می کند.

 

[- گیتی -]

اسب در مراسم ایران، مراسم عروسی​

اسب در مراسم ایران تنها در مراسم عزاداری و سوگواری شرکت ندارد، بلکه این حیوان زیبا در مراسم شادی و سرور نیز همراه ایرانیان بوده و در جشن و مراسم آن ها نقش مهمی داشته است. برای مثال در شمال خراسان اسبی را با شال های رنگی و ابریشمی تزئین می کنند تا عروس بر روی آن سوار شود.
در برخی اقوام پسربچه ای را نیز روی اسب می نشانند به این نیت که فرزند اول عروس پسر باشد. هنوز هم استفاده از اسب در مراسم عروسی در بین بسیار از اقوام روستا نشین و عشایر ایرانی رواج و اهمیت بسیار زیادی دارد. در بین برخی از اقوام عروس و داماد هر و بر روی یک اسب می نشینند. در برخی مناطق دیگر عروس بر روی سکو اسب می نشیند و بزرگان و افراد مهم طایفه افسار اسب را دارند و داماد نیز بر روی اسبی دیگر همراه با دیگر جوانان طایفه به دنبال آن ها می رود.
به طور کلی هر منطقه ای با توجه فرهنگ و رسم و رسوم خاص خود به نوعی اسب را در مراسم شادی و عروسی شرکت می دهند.

 

[- گیتی -]

خاکسپاری اسب​

در بسیاری از داستان های اساطیری به این نکته اشاره شده که اسب در مراسم ایران به عنوان همراه و هم سفر افراد مختلف به شمار می رود. بنابراین وقتی جنگاوری همراه اسبش کشته می شد اسب او را نیز با تشریفات خاص و همراه با احترام با وی دفن میکردند. داستان رخش و رستم در شاهنامه نیز گواه جایگاه والای اسب برای مردان مبارز و جنگاور است. همچنین یافته های باستان شناسی نیز این رسم را تایید می کنند.