آموزشی اصول مربوطه وزن شعر

[شهرزاد قصه گو]

وزن شعر چیست؟​

اولین پرسشی که برای افراد علاقه‌مند به سرایش شعر پیش می‌آید این است که «وزن شعر چیست؟». با مراجعه به فرهنگ لغات فارسی معین، عمید و دهخدا، به ترتیب، چنین تعاریفی را برای واژه «وزن» در اصطلاح ادبی مشاهده خواهیم کرد: وزن آهنگ تلفظ یک واژه یا یک جمله، آهنگ و تناسب کلام، سنجیدن و سرودن شعر مطابق میزان است. در واقع، وزن شعر نظم و چیدمان آهنگین الفاظ مصرع‌های شعر در کنار یکدیگر است.

 

[شهرزاد قصه گو]

دو جمله زیر را در نظر بگیرید و آن‌ها را بخوانید:

1. دل می‌رود ز دستم، صاحبدلان خدا را
2. دل ز دستم می‌رود، خدا را صاحبدلان

آنچه مشخص است، این دو جمله معنای یکسانی دارند، اما با وجود کلمات مشابه، ظاهر لفظی و نحوه خوانش آن‌ها متفاوت است. به عنوان یک مخاطب معمولی، جمله اول برایمان آهنگین و موزون است، اما ترتیب واژه‌های جمله دوم آهنگ خوشی نمی‌سازد. چنین است که می‌گوییم اولی وزن دارد و دومی نه.

 

[شهرزاد قصه گو]

یکی از دلایلی که شعر را برای شنونده و خواننده خوش‌آهنگ و دلنشین می‌سازد، تناسب خاص میان واژه‌ها و چیدمان صحیح آن‌هاست. وقتی کسی شعر موزونی را می‌خواند یا می‌شنود، فارغ از معنای مجموعه کلمات، آوای آهنگین گذر قطار واژه‌ها را به خوبی درک خواهد کرد.

 

[شهرزاد قصه گو]

مخاطبِ شعر بدون آموختن چیزی از پیش، موزون بودن را درمی‌یابد. آنچه شاعر را در چینش موزون کلمات کمک می‌کند، علاوه بر قدرت به‌کارگیری حس زیبایی‌شناسی، استفاده از قواعدی است که به علم عَروض شهرت دارد.

 

[شهرزاد قصه گو]

علم عروض و خط عروضی چیست؟​

«عَروض» واژه‌ای عربی به این معناست: «ميزان و سنجش شعر كه به وسيله آن شعر خوب از شعر ناهنجار شناخته شود، و نيز بر آخر مصراع اول بيت اطلاق مى‌شود.» در واقع، عروض علمی است که به ‌وسیله آن به اوزان شعر و تغییرات آن پی می‌بریم.

 

[شهرزاد قصه گو]

گام نخست: صحیح خواندن شعر​

گام نخست و اساسی در پیدا کردن وزن شعر خواندن آن به شکل صحیح و فصیح است. این توانایی به مرور زمان و با تمرین و تکرار در شما شکل خواهد گرفت. شنیدن خوانش شعر شعرای بزرگ توسط اساتید ادبیات و کسانی که در زمینه شعر تخصص دارند، می‌تواند بسیار کارساز باشد و شما را از ارتکاب و تکرار خطا محفوظ بدارد.

 

[شهرزاد قصه گو]

گام دوم: تقطیع هجایی​

همان‌طور که در ابتدا گفتیم، وزن شعر مربوط به آن چیزی است که تلفظ می‌کنیم و به گوشمان آهنگین به نظر می‌رسد. در زبان فارسی، مانند اغلب زبان‌های دنیا، نگارش و تلفظ یکسان نیست. بنابراین، برای شناخت وزن شعر فارسی باید سراغ واحدهای آوایی زبان برویم. این واحدهای آوایی همان هجاهایی است که در دوران مدرسه انجام می‌دادیم و به آن «بخش کردن» می‌گفتیم. دست چپ و راستمان را بالا و پایین می‌کردیم و مثلاً چنین می‌گفتیم: «آ سِ مان آ بی اَست».

 

[شهرزاد قصه گو]

هجاهای شعر فارسی را به صورت علمی مطابق دسته‌بندی زیر بیان می‌کنند:

• هجای کوتاه (U)
  • صامت + مصوت کوتاه (مثل نِ، اُ)
• هجای بلند (—)
  • صامت + مصوت کوتاه + صامت (مثل سَر)
  • صامت + مصوت بلند (مثل پا)
• هجای کشیده (—U)
  • صامت + مصوت کوتاه + صامت + صامت (مثل گُفت)
  • صامت + مصوت بلند + صامت (مثل خار)
  • صامت + مصوت بلند + صامت + صامت (مثل خواست)

 

[شهرزاد قصه گو]

گام سوم: تقطیع به ارکان و افاعیل عروضی​

معمولاً وقتی قواعدی برای یک موضوع تدوین می‌کنیم، نمادها و اصطلاحات واحدی را به کار می‌بریم تا بیان آن ساده‌تر شده و یکپارچگی بر آن حاکم باشد. اگر به تقطیع هجایی مثال‌های بالا دقت کنید، مشاهده خواهید کرد که در هر مصرع، مجموعه چند هجا تکرار شده است. به هریک از این مجموعه‌ها «رکن» می‌گوییم.

 

[شهرزاد قصه گو]

وزن‌های پرکاربرد شعر فارسی​

همان‌گونه که گفتیم، با کنار هم قرار دادن ارکان عروضی و تغییر چیدمان هجاها، می‌توان اوزان بسیاری را ساخت که البته تنها تعدادی از آن‌ها مطبوع شنونده قرار می‌گیرند. اوزان شعر فارسی از سیصد وزن دست درازی نمی‌کنند و نیز شاید بتوان گفت که در میان‌ آن‌ها بیش از پنجاه وزن به صورت عام وجود ندارد.