آموزشی انواع لحن در شعر فارسی

[شهرزاد قصه گو]

لحن:
یعنی آواز خوش وموزون، نوا، کشیدن صدا یا اجتماع حالت های صداهای مختلف. (دهخدا). لحن، نحوه خواندن وبیان کردن جملات است با توجه به شرایط موجود و فضای حاکم بر جمله وکلّ متن. باید دانست که به هنگام ادا کردن متن و به لفظ در آوردن آن، نه تنها هر متن، لحن خاصّ خودرا –اعم از طنز یا جد- می طلبد، بلکه هر بند وهر جمله نیز به تنهایی لحن خودرا دارد وممکن است در هر بند انواع واقسام لحن ها وحالات به کار گرفته شود ودر کنار این موارد در هر جمله، هر کلمه نیز می تواند شکل وآوای خاصّ خود را داشته باشد

 

[شهرزاد قصه گو]

مثال در شعر ها، قافیه ها وردیف ها در انواع مختلف، آواهای متفاوت وتلفّظ های گوناگون را می طلبند ویا ممکن است تأکید شاعر یا نویسنده در هر جملهکوتاه روی کلمه ای خاص باشد که با رعایت لحن کامل وعلائم نگارشی واحوال نویسنده شکل خاصّی به خود می گیرد.

 

[شهرزاد قصه گو]

لحن ستایشی: 💚
ستایش مخصوص خداوند است وشاعر یا نویسنده خداوند را در آن به خاطر آفرینش بی همتا ،قدرت بی نظیر والطاف فراوانش می ستاید. در این هنگام خواننده نیز باید خود را موجودی از آفریده های او بداندکه تسلیم او وشاکر بخشش ها وآفرینش اوست؛ مانند مثال های زیر :
«آفرین جان آفرین پاک را آن که جان بخشیدو ایمان خاک را
آسمان چون خیمه ای بر پا کرد بی ستون کرد و زمینش جای کرد»
بسیاری از ستایش ها را می توان در دیباچه ها و مقدمه های کتاب های نظم ونثر مشاهده کرد؛ مانند: «منّت خدای را عزَّوجل، که طاعتش موجب قربت است و به شکر اندرش مَزیدِ نعمت؛ هر نفسی که فرو می رود، ممِدِّ حیات است وچون بر می آید، مفرّح ذات؛ پس در هر نفسی دو نعمت موجود است وبرهر نعمتی شکری واجب .»
این حالت که در آن عظمت خداوند یاد می شود، از طرف دیگر، خواری وکوچکی شاعر یا نویسنده را درپی دارد.

 

[شهرزاد قصه گو]

لحن مدح: 💚
مدح، نوشته ای در باره انسان است که شاعر از طریق آن، با کوچکتر دانستن خود در مقابل ممدوح، به بیان مطالبی می پردازد. مدح ها نیز به پیروی از ستایش ها شکل گرفته اندودر آن ها همان حالات باید رعایت شود اما با ستایش اختلاف دارد؛ زیرا در ستایش، شاعر یا نویسنده آزادانه تر می تواند حرف خود را بزند اما در مدح ها، به ویژه مدح حاکمان، این کار امکان پذیر نیست. مدح را می توان به چند دسته تقسیم کرد:
الف: مدح بزرگان دینی ومذهبی چون پیامبر (ص) وامامان(ع) که در آن شاعر خود را از مریدان آن دانسته وزندگی اش را وابسته به وجود واعتقاد به آن ها می داند تا جایی که حاضر است جان فدایشان کند. گفته های آنان را بسیار با اهمیت می داند، در این مورد شاعر ممدوح را فردی فرا انسانی می داند وچهره و قامتشان را در دنیا زیبا ترین می پندارد، کارها واعمالشان را نیز کارهایی خارق العاده می شمارد و به بیان معجزات وکرامات هر یک می پردازد. مانند مثال های زیر :
« محمد کآفرینش هست خاکش هزاران آفـــرین بر جان پاکــش
چــــراغ افروزِ چشمِ اهــلِ بینش طـــرازِکــــارگـــاهِ آفــرینش… »
«ودرود بر محمّد مصطفی(ص)که خاتم پیغامبران است ؛ وآفرین براصحاب اوی واهل بیت وگزیدگان اوی که خلق را به راستی پند دادند و به یزدان راه نمودند وطریقِ مُبطِلان برنوشتند و بساطِ حق بگستردند.»

 

[شهرزاد قصه گو]

ب- مدح سلاطین وحاکمان: مداحان ِ سلاطین معمولاً افرادی هستندکه برای رسیدن به نان ونوایی به مدح آن ها می پردازندو به همین دلیل در مدح آن ها، شاهان زیبا، بخشنده و شایسته اند وشاعران برای آن ها طول عمر طلب می کنند: «هزار سال فزون باد عمر سلطان را »
ج- مدح افراد ی بزرگ که خدمتی به جامعه یا شخصی کرده اند :
«آفرین بر روان فردوسی آن همایون نهاد ِفرخنده
اونه استاد بود وما شاگرد، او خداوند بود و ما بنده»
به هنگام خواندن مدح باید:
۱- مقام ممدوح را در نظر گرفت(بزرگان دینی، سلاطین یا افراد عادی).
۲- به گونه ای خواندکه گویی به آن فرد افتخار می شود.
۳- خودرا از مریدان، دوستان وپیروان ممدوح پنداشت.
۴- به اغراق ها ومبالغه ها توجّه کرد.
۵- در خواندن کمی به حماسه نزدیک شد یعنی لحنی محکم واستوار داشت.
۶- دعای پایان مدیحه را با حالت دعایی خواند.
۷- حرکات دست واشاره به ممدوح وحالات او در هنگام وصف، به تفهیم آن کمک می کند.
۸- حس وعاطفه ی متناسب با جایگاه ممدوح با خواندن همراه گردد.

 

[شهرزاد قصه گو]

لحن خاطره: 💚
خاطره، داستان یا حادثه ای است که در خاطر انسان باقی می ماند وآن قدر برای نویسنده اهمیت داشته که آن را نوشته است. خواننده خاطره ها باید آن را به گونه ای بخواند که گویی برای خودش اتفاق افتاده است. خاطرات را می توان به چند دسته تقسیم کرد : خاطرات خوش، خاطرات بد، خاطرات عجیب، خاطرات اولین آشنایی ها وبرخورد ها با اشیا و افراد و… .

 

[شهرزاد قصه گو]

خواننده با خواندن نخستین کلمه ها وجمله ها از طریق توصیفات موجود درمتن می تواند به جریان ذهنی وفضای خوشایند یا ناخوشایند خاطرات پی ببرد و حس و لحن خاصی برای آن در نظر بگیرد. این کاراز طریق متن نیز انجام پذیر است؛ مانندمقابل از ابوریحان وریحانه: « سال ها آرزویم این بود که دوباره چهره زیبای استادم را ببینم .به نشانه احترام در برابرش زانو بزنم وپاسخ پرسش هایم را از کلامش بشنوم…»
خواننده خاطرات بیش از خواننده داستان وحکایت باید بر متن مسلط شود و بیش از آن ها باید به بار احساسی وعاطفی کلام، آشنایی و چیرگی یابد. لبخند یا غم ویا نگاه های خواننده به مخاطبان، دراین نوشته ها باید شنونده را با او همدل کند وشوق شنیدن تمام خاطره را در او پدید آورد. به هنگام خواندن خاطره، عبارت ِ«القصه»، «خلاصه» یا نام آواهایی مثل «هِی…»و…نیز برتأثیر این نوشته ها می افزاید.

 

[شهرزاد قصه گو]

بدین ترتیب در هنگام خواندن خاطرات باید :
۱- دانست که هر نویسنده ای در نوشتن خاطره لحن خاص خود را دارد
۲- ممکن است خاطره به زبان محاوره نوشته شده باشد.
۳- با نگاه به چند جمله ی اول ،لحن آن را کشف کرد.
۴- زاویه ی دید در بیشتر خاطرات ،اول شخص است وخواننده باید متن را اززبان خودبیان کند.
۵- متن را روان تر از سایر متون خواند.
۶- بر نام آواها وشبه جمله های تأسّفی و…تأکید بیشتری شود.
۷- به وزن عاطفی و بار حسی جمله ها توجه نماید وبه فراخور آن لحن ها وآهنگ های خوانش را تغییر دهد.

 

[شهرزاد قصه گو]

لحن حماسی: 💚
حماسه به معنای داستان دلاوری وشجاعت است؛ کسی که شعر حماسی را می خواند باید به گونه ای بخواند که این دلاوری ها را به شنونده منتقل کند؛ پس لحن حماسی لحنی کوبنده واستوار است وخواننده شعر حماسی، به ویژه شاهنامه فردوسی، باتوجه به ویژگی های این گونه اشعار باید لحن خودرا متناسب با محتوای این اشعارکند؛ محتوای این اشعار بیشتر جنگ ها ونبرد های پهلوانان با یکدیگر، بادشمنان وبا موجوداتی چون دیو واژدها وکارهای شگفت انگیزو خارق العاده است در هنگام خواندن شعر حماسی باید :
۱- آهنگ شعر را که مساوی با «تَ تَن تَن،ت تن تن، ت تن تن، تَ تن» (فعولن فعولن فعولن فعل)است حفظ کرد؛ یعنی باید شعر را به لحنی بخواند که بعد از هر مصراع بتوان همان آهنگ را تکرار کرد؛ مانندشعرزیر :
” بــــه مغــز پشنگ انــدرآمــد شتاب تَ تن تن، تَ تن تن، تَ تن تن، تَ تن
چو دیـــــــد آن سهی قـد افراسیاب تَ تن تن، ت تن تن، ت تن تن، ت تن

 

[شهرزاد قصه گو]

۲- کشیدن آخرین بخش کلمه پایانی هر مصراع ( ایجاد کشش آوایی )
در بیت های زیر از فردوسی، آخرین بخش ” شتاب ” و افراسیاب ” ، ” اب ” است ؛ هم چنین آخرین بخش ” جای ” و ” راهنمای ” ” ای ” است که خواننده باید به هنگام خواندن، آن را بیش تر از کلمه های هر مصراع بکشد.
” به مغز پشنگ اندر آمد شتاب چو دید آن سهی قدّ افراسیاب ”
” خداوند نام و خداوند جای خـــداوند روزی ده رهنـــمای ”
۳- تاکید بیشتر روی صدای چرخشیِ ” ر” :
” یکی نامه باید چو برّنده تیغ پیـــامی به کردار غرّنده میغ ”
۴- ادای درست و کامل تشدید ها مانند ” قدّ ” و ” برّنده ” در بیت های بالا و مثال زیر :
” تنش کرکس و شیر درّنده راست سرش نـــیزه و تیغ برّنـــده راست
۵- حفظ آهنگی که شاعر در شعر خود و در یک مصراع یا یک بیت ایجاد می کند ؛ مانند صدای ” انُ ” در مصراع دوم بیت زیر :
” نیارست کردن ک.س ایدر گذر ز دیوان و پیلان و شیرانِ نر ”
۶- خواننده می تواند درحین خواندن متن های حماسی با استفاده از حرکات دست و بدن وحتی حالت های صورت، آن را ادا کند به گونه ای که مخاطب صحنه هایی را که می شنود، بتواند تجسم کند و باآن هم سو شود؛ مانند کاری که نقالان در گذشته در بسیاری از قهوه خانه ها در هنگام نقل داستان های شاهنامه انجام می دادند .
۷- در حماسه ها غیر از توصیفات و مبالغه ها، گفت و گو هایی نیز وجود دارد که خواننده باید با در نظر گرفتن همه چیز و همهویژگی های شخصیت ها، سخنانشان را با لحنی مناسب به زبان آورد .