تاریخ ایران تاریخچه چاپ سنگی و شروع آن در ایران

[Puyannnn]

اگر چه درباره شروع چاپ سنگی در ایران روایات متعددی وجود دارد، به نظر می رسد چاپ سنگی را برای نخستین بار میرزا صالح شیرازی در تبریز راه اندازی کرد. میرزا صالح که از سوی دولت ایران برای فراگیری هنرهای جدید به اروپا رفته بود، در بازگشت یک دستگاه چاپ سنگی با خود به تبریز آورد که آن را در سال 1250 قمری راه انداخت.

نخستین چاپخانه نوین (چاپ سربی) در تبریز در زمان عباس میرزا تأسیس شد و اولین کتاب چاپ شده رساله جهادیه نوشتة عیسی ابن حسین قائم مقام فراهانی بوده است که درسال 1233ه.ق./ 1817 م. برای نخستین بار و در سال 1234 ه. ق./ 1818 م. برای بار دوم چاپ شده است. چاپ سربی تا سال 1269 ه. ق./1852 م. در ایران رواج داشت و سپس جای خود را به مدت نزدیک به یک قرن به چاپ سنگی داد. فن چاپ سنگی، پیش از پایان قرن هجدهم به وسیلة آلویس سفندلر اختراع و از کشور روسیه وارد ایران شد و از حدود سال 1240 ه. ق. / 1824 م. در شهرهای مهم ایران رواج یافت.

نخستین کتاب چاپ سنگی در ایران قرآن چاپ دارالطبعة دارالسلطنه تبریزدرسال 49-1248 ه.ق./ 33-1832 م. است. دو علت مهم باعث شد شیوة چاپ سنگی درایران جای گزین چاپ سربی شود.

 

[Puyannnn]

تاریخ چاپ و ظهور چاپ سنگی
نخست آن که در فن چاپ سنگی، از وسایل ساده تر و کم هزینه تری نسبت به چاپ سربی استفاده می شد و خطر نگه داری این وسایل در مقایسه با وسایل چاپ سربی کمتربود. سپس آن که نوع خط و نحوة نگارش متن در کتاب های چاپ سنگی نسبت به حروف چاپ سربی با ویژگی های فرهنگی ـ اجتماعی آن دورة مردم ایران هماهنگی بیشتری داشت.

چاپخانه سنگی طی مدت کوتاهی در تهران و بعد اصفهان و سپس سایر شهرهای ایران تاسیس شد و بیش از 50 سال تنها روش چاپ در ایران بود و تا اواخر دوره قاجار ، هر چه در ایران چاپ می شد، به روش چاپ سنگی بود. البته هشت سال قبل از ورود چاپ سنگی به ایران چاپ سربی نیز راه اندازی شده بود، ولی به علت هزینه و زحمت زیاد آن ، پس از ورود چاپ سنگی ، کنار گذاشته شد و بعدها در اواخر دوره قاجار دوباره حروف سربی و استفاده از آن رایج گردید.

از ویژگیهای منحصر به فرد چاپ سنگی که جایگاه آن را در هنر ارتقا می دهد امکان استفاده از خط نستعلیق و نقاشی در این نوع چاپ بود. این فن بیشترین کاربرد را در روزنامه ها و کتب خطی داشت. استاد کلهر از خط نویسان برجسته روزنامه های چاپ سنگی در دوران قاجار بود و از نقاشان برجسته روزنامه نیز می توان به ابوتراب غفاری، ابوالحسن غفاری ( صنیع الملک) و موسی ممیزی اشاره کرد.

مراحل چاپ سنگی
1 - بـرای چاپ حروف و کلمات فارسی و مانند آن که از سمت راست به چپ نوشته می شوند ابتدا متن و نقاشی را بر روی کاغذهای مخصوص کلیشه می نوشتند و سپس آن را بر روی سنگ قرار می دادند. تا حروف و کلمات بر روی سنگ به شکل وارونه از سمت چپ به راست نقش گردند و در هنگام چاپ متن و نقاشی به شکل واقعی خود چاپ شوند.

2 - لایه ای نازک از اسید نیتریک بر روی تمام سطح سنگ می کشیدند.

3 - آن قدر با اسید، صمغ و آب، بر سنگ می کشیدند تا هنگامی که سنگ را به جوهر آغشته می کردند، تنها قسمت هایی که با گچ چرب نقش بسته بودند جوهر را به خود می گرفت و باقی ماندة قسمت ها جوهر را نمی پذیرفت و اثری به جای نمی گذاشت.

4 - یک برگ کاغذ روی سنگ چاپ قرار داده و بر روی آن فشار وارد می کردند تا طرح جوهری بر روی کاغذ نقش می بست. نخستین کتاب چاپ سنگی لیلی ومجنون مکتبی شیرازی به سال 1259 ه.ق./ 1843 م. در تبریز است و تا دو سال بعداز چاپ این کتاب، هیچ کتاب مصور دیگری منتشرنشده است. اما از حدود 1263 ه.ق. / 1846 م. چاپ کتاب های مصور متداول شد. نخستین نقاش ایرانی که کتاب های چاپ سنگی را مصور کرد. نقاش میرزا علی قلی خویی بود که نقاشی های کتاب شاهنامه فردوسی 1186 را به تصویر کشید.

 

[Puyannnn]

 

[Puyannnn]

مراحل چاپ سربی
طریقه چاپ سربی روش نسبتا ساده ای بود :کاغذ روی صفحه ای متشکل از حروف برجسته سربی و آغشته به مرکب فشرده می شد و بر اثر فشار، حروف بر صفحه کاغذ نقش می بست. حروفچینی روزنامه نیز نخست به صورت دستی انجام می گرفت، ولی بعدها این کار با دستگاه هایی که معمول ترین آنها «لاینو تایپ» بود، صورت پذیرفت.

دستگاه حروفچینی خودکاری لاینوتایپ در سال 1886 میلادی ساخته شد. و بدین ترتیب سرعت چاپ به تدریج فزونی یافت. پیشرفت فناوری کم کم باعث شد دستگاه حروفچینی سربی از دور خارج شود و جای خود را به دستگاه الکترونیکی بدهد.