آموزشی ترجمۀ شعر از عربی به فارسی

[MHP]

چالشهاي ترجمۀ شعر از عربی به فارسی
(با بررسی اشعاري از نزار قبانی، بدر شاکر سیاب و نازك الملائکه)

​

【چـکـیـده】
ترجمۀ شعر، یکی از مهـمتـرین مباحـث در مطالعـات ترجمـه‌ محـسوب مـیشـود، و همواره مورد توجه و اهتمام صاحبنظران بـوده و هـست.آمیختگـی زبـان شـعر بـا احساس شاعر، و بهرهمندي آن از ابهام و پیچیدگی و وجود عناصري نظیر موسیقی، عاطفه و خیال، شعر را در مرتبۀ بالاتري از نثر قرار میدهـد.و بـه همـان میـزان بـر اهمیت ترجمۀ آن میافزاید.مترجم ِ شعر باید نسبت به مترجمان دیگر متون از آزادي بیشتري برخوردار باشد.
ترجمۀ موفق و زیباي شعر درواقع نوعی باز آفرینی اسـت که در ترجمههاي منظوم بیشتر خود را نشان میدهد.مترجم شعر عـلاوه بـر بهـرهمندي از سایر ویژگیهاي یک مترجم ِ ادبی باید با زبان شعر معاصر و ویژگیهاي آن ازجمله بافتار و فضاي حـاکم بـرمتن، کـاربرد زبـان نمـاد، توجـه بـه عنـصر تکـرار، موسیقی درونیشعر، کاربردهاي اسم خاص آشنا باشد.هـدف از ایـن مقالـه تبیـین دشواريها و پیچیدگیهاي ترجمۀ شـعر بـهویـژه شـعر معاصـر ِ عربـی از دو منظـر نظري و کاربردي است.در مبحث نظري از عناصر ترجمهپذیر و ترجمه‌ناپـذیر شـعر سخن به میان میآید و به اهمیت ِ لفظ، معنا، موسیقی ، عاطفه و خیـال پرداختـه مـیشود.و دشواريهاي ترجمۀ آن مورد بررسی قرار میگیـرد.درمبحـث کـاربردي بـا ذکر نمونه‌هایی از اشعار شاعران عرب نظیر نزار قبانی، بـدر شـاکر الـسیاب ونـازك الملائکه مهمترین چالشهاي پیشروي مترجم شعر معاصر بررسی میگـردد.ِروش پژوهش توصیفی-تحلیلی و روش جمعآوري دادهها کتابخانهاي است.

 

[MHP]

【1.مقدمه】
شعـر به عنوان یکی از دو رکـن اصلی ادبیات، همواره مورد توجه و اهتمام ملــتهــا بــوده و هــست ویژگــی‌هایی همچون وزن، قافیــه، خیــال و عاطـفه از شعر کلامی منحصر به فرد میسازد وآنرا پیچیدهتر و پر رمز و رازتر از نثـر قـرار مـیدهـد. از آنجاکه هدف شعر تاثیرگذاري بر احساسات و عواطـف مخاطـب اسـت؛ هـم درشـکل
و هم در محتـوا بـا کـلام عـادي تفـاوت دارد.در واقـع شـاعر واقعیـتهـا را نـه آنگونـه که هستند،بلکه آنگونه که احساس میکند بیانمـیدارد.لـذا همـۀ عناصـر تـشکیلدهنـدة شعر و آنچه که به زبان تصویر همچون تشبیه، مجاز، کنایه، و اسـتعاره ارایـه مـیشـود، فراتر از سخن عـادي اسـت.زیـرا بـا احـساس شـاعرانه در هـم مـیآمیـزد و بـا تجربـۀ شاعرانه بیانمیشود.این ویژگیها باعث میشـود شـعر در مرتبـۀ بـالاتري از نثـر قـرار بگیرد و به همان اندازه که با کلام عادي متفاوت اسـت، ترجمـۀ آن نیـز بـه همـان میـزان دشوار، پیچیده و در برخی موارد ناممکن باشد.در واقع»شاعر با هر سرودهاش ما را به فضایی تازه میبرد و با هر بیت شـعر مـهآلـودگی فـضا بیـشترمـیشـود و خواننـده یـا شنونده نمیتواند چهرة شاعر را از آن میان بوضوح ببیند.سـخن ادبیانـه همـواره داراي مضامین حسی و عاطفی است و در سرشت خود آمیخته به ابهام است.وجود این ابهـامها در واژههاي ادبی و در نتیجۀگستردگی و تنوع معانی موجـب شـدهترجمـۀادبیـات از زبانیبه زبان دیگر از دشوارترین کارها باشد.مترجم هر چند در زبان مادري خود ادیب و سخنشناس باشد، بهسبب همین گستردگی و ابهام، نخواهـد توانـست واژههـاي مـورد استفادةسخنپرداز دیگري را چنان که شایسته است بی کم و کاست ترجمهکند.
هدف از این مقاله تبییندشواريهـا و پیچیـدگیهـاي ترجمـۀ شـعر و بـهویـژه شـعر معاصر عربی از دو منظر نظري و کاربردي است.در واقع این مقاله در پی پاسخگویی به این سؤالات است:آیا همۀ عناصر شعر قابل ترجمهاند؟ یا برخـی از آنهـا ترجمـهپـذیر و برخی دیگر ترجمهناپذیرند؟ آیا مترجم شعر نـسبت بـه متـرجم سـایر متـون،ویژگـیهـا، عبدالعلی آل بویه لنگروديچالشهاي ترجمۀ شعر از عربی به فارسی توانمنديها و اختیارات خاص دارد؟ آیا شعر معاصـر عربـی، متـرجم را بـا چـالشهـایی روبرو میسازد؟ مهمترین این چالشهـا چیـست؟ و راههـاي بـرون رفـت از آنهـا کـدام است؟
شیوة پژوهش توصیفی-تحلیلی و روش انجام کار و جمـعآوري اطلاعـات و دادههـا کتابخانهاي و بر اساس سندکاوي است.لذا در بخش اول این مقاله به تبیین مبانی نظـري ترجمۀ شعر و ویژگیهاي مترجم از دیدگاه صاحبنظران پرداخته و عناصر ترجمـهپـذیر و ترجمهناپذیر در شعر مورد بررسی قرار میگیرد.در بخش دوم، مهمتـرین چـالشهـاي پیشروي مترجم شعر معاصر عربی همراه با ذکـر نمونـه‌هـاي شـعري و ترجمـۀ آن در اشعار شاعرانی چون نزار قبانی،بدر شاکر السيابونازک الملائکةمورد بررسی قرار مـیگیرد.

 

[MHP]

【1-2.پیشینۀ تحقیق】
دربارة ترجمۀ شعر تاکنون پژوهشهاي مختلفی صورت پذیرفته است که بیشتر آنها ناظر بر ترجمه از متون انگلیسی بهفارسی است.از آن جمله مـیتـوان بـه ایـن مقالـههـا اشاره کرد:نگاهی به فرآیند ترجمـۀ شـعر کـوروش صـفوي، ترجمـۀ شـعر پرویـز ناتـل خانلري،دربارة ترجمۀ شعرصالح حسینی، ولی دربارة ترجمۀ شعر از عربی بـه فارسـی که در آن عناصر ترجمهپذیر و ترجمهناپذیر شعر مورد بررسی علمی قـرارگرفتـه باشـد، پژوهشی انجام نگردیده و موضوع بررسی چالشهاي ترجمـۀ شـعر معاصـر عربـی نیـز کنکاشی نو در این زمینه بهشمار میآید.و میتواند براي علاقهمندان عرصۀ ترجمۀ ادبـی سودمند واقعگردد.

 

[MHP]

【مترجم و ترجمه شعر】
همۀ کسانی که به نوعی با مبانی نظري ترجمه آشنا هستندبر ایـن نکتـه تأکیـد دارنـد که ترجمه امـري نـسبی اسـت، و هـیچ متنـی را نمـیتـوان آنچنـانکـه هـست بـه زبـان دیگري انتقال داد، ولی بر این باورنـدکـه متـرجم بایـد بکوشـد تـا ترجمـهاش را هـرچـه بیشتر به متن اصلی نزدیـک گردانـد و ایـن امـر در ترجمـۀ شـعر اهمیـت بـسیاري دارد. روژه کایواRoger Caillois معتقد است صاحبنظـر فرانـسوي دربـارة ترجمـۀآثـار شعري اعتقاد دارد"ترجمۀ خوب نه ترجمۀ لفظ به لفظ است نه ترجمۀ ادیبانه، بلکه عبـارت است از ابداع متنی که نویسنده اگر زبان مادریش همان زبان متـرجم مـیبـود، آنرا مـینوشت.چنین ترجمهاي مستلزم دانش، هوش و تخیل بسیار است و البته آنرا بایـد کمـال مطلــوب دانــست.مــن ادعــا نمــیکــنم کــه چنــین ترجمــهاي تحقــقپــذیر باشــد؛ امــا میگویم مترجم خوب کسی است که میکوشد تا هرچه بیشتر به آن نزدیک باشد.
نقش مترجم در ترجمۀ متون نقشی تأثیرگذار و بی بدیل است.یک مترجم پیش از هر چیز باید یک نویسنده باشد.یوجین نایدا)Eugene nida(معتقد است»کـسی کـه نتوانـد اثر قابل ملاحظهاي بنویسد، بعید است اثر قابل ملاحظهاي را ترجمه کند، یک مترجم بایـد زبانشناس، شاعر و منتقد باشد«.هم او معتقد است»مترجم نه تنها باید پیام آشکارمـتن را بفهمد، بلکه دقایق معانی را نیز باید درك کند، بار عاطفی واژهها را دریابد، و ظرایفی را که از حیث سبک، رنگ و بوي پیام را تعیین کرده است تشخیصدهد.علاوه بر این مترجم باید با روحیۀ نویسنده دمساز باشد.بازیل آندرتون)Basil Anderton(ایـن دمـسازي مترجم ونویسنده را با دمسازي بازیگري میسنجد که میتواند نقـش خـود را حـسکنـد مترجم نیز باید از قریحۀ تقلید برخودار باشـد و بتوانـد نقـش نویـسنده را بـهجـا آورد و رفتار و گفتار و اطوار او را با بیشترین شباهت ممکن تکـرار کنـد«)نایـدا،1370:23.(واالایمی)1968(معتقد است»همۀ آنچه در شعر لازم است این اسـت کـه متـرجم بـه زبـان مبدأتسلط داشته باشد، در نگـارش بـه زبـان مقـصد صـاحب سـبک باشـد کلمـات را بـا حساسیت بهکار گیرد و قـدري بـا قواعـد شـعر آشـنا باشـد.وي بـر خـلاف بـسیاري از صاحبنظران میافزاید بهتر است مترجم شعر خود شاعر نباشد زیرا وقتیاو نقـصی در شعر میبیند، سعی میکند این نقص را در ترجمـه از میـان ببـرد و بـا ایـن کـار در شـعر تصرف میکند.
برخلاف نظر الایمی بسیاري هم اعتقاد دارند که مترجم شعر باید شـاعر باشـد»زیـرا اگر مترجم بخواهد شـعري را بـا همـۀلطـایفی کـه در بـر دارد، بـه زبـاندیگـري منتقـل کند، ناگزیر باید در زبان مقصد قالبی بجوید که درسـت اگـر مطـابق شـعر اصـلی نیـست لااقل به آن بسیار نزدیک باشد، براي این منظـور لازم مـیآیـد کـه متـرجم شـاعر باشـد و این قید و شرطی اسـت کـه حـصول آن همیـشه ممکـن نیـست«)خـانلري، بـیتـا:39.(
نزار قبانی شاعر معاصرعربی نیز معتقد است که ترجمۀ شعر از زبـانی بـه زبـان دیگـر یک مـاجراجویی سرشـار از خطـر اسـت، چـراکـه هـر زبـانی راز و رمـز و شخـصیت و حساسیت ویژة خود را دارد، براي اینکه ماجراجویی با موفقیت همراه باشد، حتما کـسی که دست به ترجمه میزند، خود باید شاعر باشد«)قبانی،1380:48.(صالحی معتقد است ترجمۀ شعر به شعر خطر کـردن اسـت و همیـشه مترجمـان شـاعر و شـاعران متـرجم بخصوص وقتی که به هر دو زبان مبدأو مقصد مسلط باشند و قدرت درك جـوهر شـعر را داشته باشند خطر می کنند.اما افرادي که از این ورطه، بی آنکه زخمی دیده باشـند بـه سلامت میجهنداندکند«)صالحی،1371:66.(نباید از نظر دور داشـت کـه متـرجم شـعر باید از آزاديهاي بیشتر نسبت به مترجم نثر برخوردار باشد، تا بتوانـد از عهـدةترجمـه برآید.
تایتلر)1971(در کتـاب خـود بـا عنـوان"رسـالهاي در اصـول ترجمـه"معتقـد اسـت:»مترجم شعر در افزودن،کاستن و آراستن متن مبدأ بـیش از متـرجم آثـار منثـورآزادي
دارد، زیرا بدون این آزادي، ترجمۀ شعر روان و قابل درك نخواهد بود.)هـانتزمن،1370:33(وي حتی امانتداري در ترجمۀشعر را اشتباهی فاحش مـیدانـد و از قـول سـرجان دنهامSir John))Denham(مینویسد:»بگذارید امانتداري در حوزةکسانی باشـد کـه با موضوعات واقعی یا موضوعات اعتقادي سروکار دارند، اما کسی کـه در ترجمـۀ شـعر این هدف را دنبال میکند، چون به کاري دست میزند که بدان نیاز نیـست، هرگـز توفیـق نخواهدیافت؛ زیرا وظیفۀ او تنها این نیست که زبانی را به زبانی دیگر ترجمهکند، بلکه بایـد شعر را هم به شعر برگرداند، شعر داراي چنان روح ظریفی است که به هنگـام ریخـتن از زبانی به زبان دیگر یکسره محو میشود و چنانچـه روح تـازهاي بـه هنگـام انتقـال درآن 18پژوهشهاي ترجمه در زبان و ادبیات عربیسال3،شمارة7،تابستان1392 دمیده نشود، چیزي جز پیکر بیجان از آن باقی نخواهدماند«)همان:32.(میمندينـژاد هـم مینویسد:»ترجمۀ شعرپاي آزادي مترجم را بیش از هر مورد دیگر به پیش میکشد، چه در ترجمۀ متنهـاي منثـور،آزادي متـرجم محـدود بـه رسـاندن تمـامی پیـام و مقـصود نویسنده است، حال آنکه در ترجمۀ شعر اگر مترجم براي خود قائل به آزادي شد،که در بسیاري از موارد ناگزیر از آن است مسؤولیت او تنهـابـه رسـاندن پیـام شـعر منحـصر نمیشود بلکه ترجمۀ او، و لو به نثر، باید حالتی از احساس شعري را به خواننـده منتقـل کند«)میمندينژاد،1385:235.(
بدین ترتیب میتوان نتیجـه گرفـت کـه متـرجم شـعر ضـمن بهـرهمنـدي از آزادي در ترجمه، باید داراي ذوق ادبی بوده یا دستکم آشنا باقواعد و معیارهاي شاعري باشد تـا بتواند به شایستگی از عهدة ترجمه برآیـد.منظـور از آزادي در ترجمـه آن نیـست کـه از اصل فاصله بگیرد و به ترجمۀ آزاد رويآورد تا آنجاکه اثر تازهاي ابداع کند که نشانی از اصل نداشته باشد بلکه باید مفهوم و مقصود شاعر را دریابد و آنرا در زیبـاتـرین قالـب در زبان مقصد با حفظ احساس شاعرانه بیاندارد.تا بتواند هدف شعر را که تأثیرگـذاري در مخاطب است محققسازد.شمس لنگرودي به نقل از اوکتاویوپاز دربارة ترجمـۀ شـعر مینویسد:»مترجم باید در کار ترجمه به متن غایب اثر دست یابد، به آنچه در جـوهر یـک اثر پنهان است، یا شاید با کمی تسامح بشود گفت مترجم باید به نیت خالق اثـر، بـه آنچـه که او میخواهد بگوید برسد نه به آنچه که او میگوید و در این صـورت کـار متـرجم بـه نوعی بازآفرینـی اثـر اسـت؛ خلـق دوبـارة یـک اثـر، کـاري صـرفا فنـی نیـست«