آموزشی تشبیه زیبای تفضیل

[ARMINA]

تشبیه تفضیل: این تشبیه بسیار زیبا و قابل توجه است و امروز آن را به شما خواهیم آموخت.

 

[ARMINA]

«یکی دختری داشت خاقان چو ماه کجا ماه دارد دو چشم سیاه؟» «شاهنامۀ فردوسی»

معنای بیت: فردوسی در این بیت به توصیف دختر خاقان (حاکم) چین پرداخته است:
مصراع یکم: «خاقان چین دختری داشت که مانند ماه زیبا بود.»

در این مصراع یک تشبیه 3 رکنی داریم که وجه شبه از آن حذف شده است:
ادات تشبیه اولین رکن است که به آسانی مشخص می‌شود. ادات تشبیه: چو.
سپس اسمی که بلافاصله پس از آن آمده را به عنوان مشبه به تعیین می‌کنیم. مشبه به: ماه.

 

[ARMINA]

حال پرسش معروف خود را مطرح می‌کنیم.
چی مثل چیه از چه جهت؟
چی مثل ماه است؟
پاسخ کلمۀ «چی» همان مشبه است. مشبه: دختر خاقان.
دختر خاقان از چه جهت چون ماه است؟ وجه شبه: زیبایی (که در اینجا حذف شده است.)

مصراع دوم: «ماه کجا دو چشم سیاه دارد؟» معنای این مصراع همین جا تمام نمی‌شود.
چون به طور غیر مستقیم و کنایی یک ویژگی را به مشبه خود نسبت داده که از مشبه به بسیار ارزشمند‌تر شده است.
ماه دو چشم سیاه ندارد، اما دختر خاقان دو چشم سیاه دارد.

 

[ARMINA]

در مصراع نخست گفته بود که دختر خاقان مانند ماه است.
اکنون در ادامه می‌گوید: دختر خاقان دو چشم سیاه زیبا دارد که ماه از آنها محروم است و آنها را ندارد.
یعنی با کنایه می‌گوید که دختر خاقان از ماه هم زیباتر است.
ماه: فقط زیبایی دارد.
دختر خاقان: زیبایی ماه را دارد. + اینکه دو چشم سیاه زیبا دارد.

 

[ARMINA]

به این تشبیه، تشبیه تفضیل می‌گویند. تفضیل یعنی برتری دادن.
شاعر یک بار دختر خاقان را به ماه تشبیه کرده که معلوم است، ماه بالاتر است از نظر زیبایی (وجه شبه)، چون مشبه به است.
سپس در ادامه به دختر خاقان (مشبه) یک صفت و ویژگی بخشیده که ماه (مشبه به) آن را ندارد.
به این ترتیب مشبه را بر مشبه به تشبیه مصراع نخست، برتری داده است.

 

[ARMINA]

تشبیه مضمر (پنهان) یا مستتر (پوشیده)
تشبیه مضمر یا مستتر آن است که در ظاهر تشبیهی مشاهده نمی‌شود، اما با دقت در معنی کلام در می‌یابیم که شاعر تشبیهی در کلام گنجانیده است.

 

[ARMINA]

مثال:
عاشق اگر منم چرا، غنچه دریده پیرهن
تشنه اگر منم چرا، لاله بود به خون دهن

در ظاهر تشبیهی دیده نمی‌شود اما در می‌یابیم که شاعر خودِ عاشقش را به غنچه (در عاشقی و بی قراری) و خودِ تشنه‌اش را به لاله (در غصه دار بودن و خون دل خوردن) تشبیه کرده است.

 

[ARMINA]

تشبیه تفضیل مستتر
گاهی در ابیات هم اضمار (پنهان بودن) و هم تفضیل (برتری دادن) با هم در بیتی دیده می‌شود که ما آن را تشبیه تفضیل مستتر می‌نامیم.

مثال:
ماه نتابد به روز، کیست که در خانه تافت
سَرو نروید به بام، کیست که بر بام رفت

 

[ARMINA]

در مصراع یکم؛ معشوق را ابتدا به ماه تشبیه کرده و سپس غیر مستقیم می‌گوید که معشوق از ماه بالاتر است، چون هم زیباست و هم در روز هم هست.

و در مصراع دوم؛ ابتدا معشوق را به سَرو تشبیه کرده و سپس غیر مستقیم می‌گوید که معشوق از سَرو هم برتر است، چون هم قامتش بلند است و هم می‌تواند بالای بام هم برود.

 

[ARMINA]

مثالی از فرخی:
بـه قــدگویی سَروی اسـت در مـیـان قبــا
بـه روی گفتی ماهی است بر نهاده کـلاه
چو ماه بود و چو سَرو و نه ماه بود و نه سَرو
کـمـر نبنـدد سَرو و کـلـه نــدارد مـــاه

ابتدا معشوق در بلندی قامت به سَرو و در زیبایی چهره به ماه تشبیه شده است. سپس می‌گوید، مانند ماه و سَرو بود، اما نه ماه بود و نه سَرو بود؛ بلکه از آنان نیز برتر بود، زیرا سَرو لباس نمی‌پوشد و کمربند بر کمر نمی‌بندد و ماه کلاه بر سر نمی‌گذارد.