ادبیات کهن تصویر زن در ادبیات کهن فارسی

[FROSTBITE]

تصویر زن در ادبیات کهن فارسی

ترکیبی از زیبایی آرمانی، نقش‌های خانوادگی و محدودیت‌های اجتماعی است.
زن غالباً در جایگاه معشوقه‌ی دست‌نیافتنی، مادر مهربان یا همسر وفادار تصویر می‌شود، اما گاهی نیز به عنوان مظهر مکر و فتنه یا موجود محجور و وابسته معرفی می‌گردد.
در آثار حماسی چون شاهنامه، زنانی مانند گردآفرید و تهمینه جلوه‌ای از شجاعت و مهر مادرانه دارند، در حالی که در شعر غنایی، زن بیشتر نماد زیبایی است و استقلال فردی او کمتر بازتاب یافته است.
این تصویر بازتاب‌دهنده‌ی فرهنگ مردسالارانه‌ی زمانه و نگرش‌های عرفانی و اخلاقی آن دوران است.

 

[FROSTBITE]

زن به عنوان معشوقه‌ی آرمانی و دست‌نیافتنی

در ادبیات غنایی و عاشقانه، زن بیشتر به عنوان معشوقه‌ای زیبا، لطیف، و برتر از دسترس مرد تصویر می‌شود.
زیبایی زن با اغراق و استعاره توصیف می‌شود؛ قد او به سرو، مو به مشک، لب به لعل، و گونه‌اش به گل تشبیه می‌شود. این نگاه زن را به موجودی آرمانی و غیرواقعی بدل می‌کند، به گونه‌ای که جنبه‌های انسانی او کمتر دیده می‌شود.
این نوع نگاه در غزل حافظ، سعدی و نیز در منظومه‌های عاشقانه‌ی نظامی بسیار پررنگ است.
نمونه:
حافظ
«زلف آشفته و خوی کرده و خندان لب و مسـ*ـت
پیرهن چاک و غزل‌خوان و صراحی در دست»
در این بیت، معشوق با زلف آشفته و چهره‌ی خندان، تصویری کامل از جذابیت و بی‌نیازی به عاشق ارائه می‌کند.

 

[FROSTBITE]

زن به عنوان نماد فتنه و مکر

در متون پندآموز و اخلاقی، به‌ویژه در ادبیات تعلیمی، زن گاه نماد فتنه، فریب و وسوسه تصویر می‌شود.
نگاه مردسالارانه‌ی زمانه سبب شده که بسیاری از نویسندگان، زن را موجودی اغواگر معرفی کنند که مرد باید از او پرهیز کند.
این نگاه به‌ویژه در آثار سعدی (گلستان و بوستان) و حتی برخی حکایات تمثیلی دیده می‌شود.
نمونه:
سعدی در گلستان حکایتی دارد که در آن هشدار می‌دهد:
«زنان چون مارند در آستین، هر که مار پرورد، گزیده شود.»
این جمله، خلاصه‌ای از نگاهی است که زن را منبع خطر برای پاکدامنی مرد می‌داند.

 

[FROSTBITE]

زن در مقام مادر فداکار

در ادبیات حماسی، مادر جایگاهی رفیع دارد. او سرچشمه‌ی زندگی، مربی و پشتوانه‌ی عاطفی پهلوانان است. زنان در این نقش غالباً از خودگذشتگی و مهر بی‌پایان دارند، مانند مادر سهراب یا مادر اسفندیار در شاهنامه.
این تصویر با شکوه و احترام فراوان همراه است. نمونه:
فردوسی درباره‌ی مادر سهراب می‌گوید:
«تهمینه چون دیدش به بر، بوسه داد به جان شیرینش دعاها نهاد» این بیت عشق و دعای مادرانه را در اوج لطافت نشان می‌دهد.

 

[FROSTBITE]

زن در نقش نماد معنویت و حقیقت الهی

در شعر عرفانی، زن گاهی نماد حقیقت الهی و زیبایی مطلق است. این نگاه، زن را از جسمانیت فراتر می‌برد و او را به تجلی‌گاه جمال خداوند بدل می‌کند. در اینجا، زن دیگر موجودی مادی نیست بلکه راهی برای شناخت حقیقت است.
نمونه:
مولوی در مثنوی:
«چهره‌ی معشوق اگر بینی ز دور پرنیان گردد لباس خاک و گور»
اینجا معشوق (که می‌تواند زنانه تصویر شود) نماد زیبایی مطلق و روحانیت است.

 

[FROSTBITE]

زن در نقش پهلوان و کنشگر اجتماعی

در مواردی نادر، زن در ادبیات کهن از فضای خانه خارج شده و در عرصه‌های جنگ و سیاست ظاهر می‌شود.
گردآفرید در شاهنامه نمونه‌ی زن پهلوان است که با دلاوری در برابر سهراب می‌جنگد. این تصویر استثنایی است و نشان می‌دهد که زن می‌تواند از مرزهای کلیشه‌ای عبور کند.
نمونه:
فردوسی درباره‌ی گردآفرید: «چو زن دید سهراب را نامجوی کمربند بر بست و بگشاد موی» گردآفرید در این بیت برای نبرد آماده می‌شود، در حالی که زنی جنگجو و شجاع تصویر شده است.

 

[FROSTBITE]

زن در نقش رنج‌دیده و ستمدیده

در بسیاری از حکایات، زن قربانی شرایط اجتماعی و قوانین مردسالارانه است. او یا در ازدواج اجباری گرفتار است یا در برابر ظلم همسر سکوت می‌کند. این تصویر بیشتر در حکایت‌های سعدی یا متون عاشقانه‌ی تراژیک دیده می‌شود.
نمونه:
در ویس و رامین، ویس قربانی فشارهای خانوادگی است که مجبور به ازدواج با مردی می‌شود که دوست ندارد.
نظامی: «به زور و زر، سپردندش به پیر که از جوانی، دور بود و از حریر»

 

[FROSTBITE]

زن به عنوان موجود دانا و خردمند

هرچند کم، اما در برخی متون زن به عنوان فردی خردمند و مشاور مطرح می‌شود. او با دانش و زیرکی خود گره‌گشایی می‌کند. این تصویر در داستان‌های شاهنامه و برخی حکایت‌های عرفانی دیده می‌شود.
نمونه: در شاهنامه، فرانک (مادر فریدون) با خردمندی فرزندش را از مرگ نجات می‌دهد. «فرانک چون آن حال بد دید باز به یزدان برآورد هرگونه راز»

 

[FROSTBITE]

زن به عنوان موضوع زیبایی‌شناسی شعر

در بسیاری از اشعار، زن بیشتر به عنوان منبع تشبیه و استعاره برای زیبایی مطرح می‌شود تا شخصیت مستقل. موی او مشک، لب او لعل، چشم او غزال می‌شود. این نگاه زن را به «موضوع هنری» تقلیل می‌دهد.
نمونه:
سعدی: «به جهان خرم از آنم که جهان خرم از اوست عاشقم بر همه عالم که همه عالم از اوست»
در اینجا معشوق زنانه، سرچشمه‌ی زیبایی جهان است

 

[FROSTBITE]

زن به عنوان موجود وابسته و محجور

در کلیت ادبیات کهن، زن معمولاً در سایه‌ی مرد تصویر می‌شود؛ وابسته به او در مقام دختر، همسر یا مادر. کمتر اثری از استقلال زن دیده می‌شود، و آزادی فردی او محدود است. حتی در داستان‌های عاشقانه، قدرت تصمیم‌گیری در دست مرد است.
نمونه: در حکایت‌های سعدی، دختران و زنان اغلب در اختیار پدر یا شوهر هستند و خود انتخابی ندارند.
سعدی: «زن و طفل را که نان نیست، عقل نیست چاره این است یا صبر، یا گریز»