آموزشی تفاوت قالب دوبیتی و رباعی

[BALLERINA]

رباعی و دوبیتی دو گونه شعری کاملا فارسی و ایرانی هستند که در نهایتِ ایجاز، به خلق مفاهیم دلنشین می‌پردازند. با همه شباهت‌های موجود، فرق رباعی و دوبیتی در وزن و مضمون این دو قالب کوتاه شعر نهفته است.

 

[BALLERINA]

برخلاف برخی از قالب‌های شعری که از زبان‌های دیگری چون عربی وارد شعر فارسی شده اند، رباعی و دوبیتی، دو فرم کوتاه شعر فارسی و ساخته‌ی روح و تخیلِ شاعرانه ایرانیان هستند. از لحاظ قافیه بندی و تعداد مصراع ها، این دو قالب کاملا مشابه اند. با این حال وزن و محتوا آن‌ها را از هم متمایز می‌کند. از لحاظ ادبی هیچ یک بر دیگری برتری ندارند و تنها فرق رباعی و دوبیتی در اوزان عروضی و ساختار محتوایی آنهاست، اما رباعی بیشتر شاعران و دوبیتی بیشتر عامه مردم را تحت تاثیر قرار داده است. در ادامه نگاهی به تاریخچه‌ی این دو قالب محبوب خواهیم داشت و تفاوت‌ها و شباهت‌هایشان را بررسی خواهیم کرد.

 

[BALLERINA]

رباعی:

برخی اختراع رباعی را به رودکی (پدر شعر فارسی) و برخی دیگر به یعقوب لیث صفاری (احیاگر زبان فارسی) نسبت می‌دهند. ماجرایی مشابه و ساده انگارانه در هر دو روایت وجود دارد. کودکی زیر لب زمزمه‌ای داشته که: «غلطان غلطان همی‌رود تا بن گو» و همین مصرع مبنای اختراع این قالب بر وزن «لا حول ولا قوه الا بالله» شد که خاستگاه آن را خراسان دانسته اند.

 

[BALLERINA]

نام این گونه شعری از «رباع» به معنای چهارتایی گرفته شده و مشتمل بر چهار مصراع (دو بیت) هست که مصراع اول با مصراع‌های دوم و چهارم هم قافیه اند و حرف اصلی شعر در مصراع چهارم نشسته است. در ابتدا، متقدمین هر چهار مصراع را هم قافیه می‌گرفتند، اما به تدریج و از اوایل قرن ششم قافیه مصراع سوم اختیاری شد.

 

[BALLERINA]

مضمون رباعی معمولا عارفانه، فلسفی و یا عاشقانه است، بطوریکه آن را مناسب‌ترین قالب شعری برای لحظه‌های کوتاه شاعرانه نامیده اند. از اولین رباعی سرایان در تاریخ به بایزید بسطامی و شفیق بلخی اشاره کرده اند. هرچند که می‌گویند صوفیان خیلی پیشتر از پیدایش رباعی، در سماع از آن استفاده می‌کردند. شاعران سبک هندی، رباعیات خوبی از خود به یادگار گذاشته اند که از جمله آن‌ها می‌توان به اشعار بیدل دهلوی اشاره کرد؛ اما مشهورترین رباعی سرا در تاریخ ادب ایران، حکیم عمر خیام است. حجم کم اشعار خیام به چند زبان زنده دنیا ترجمه شده است.

 

[BALLERINA]

در عصر حاضر پدر شعر نوی فارسی «نیما یوشیج» حیات دوباره‌ای به رباعی بخشید و در ادامه سید حسن حسینی و قیصر امین پور آن را به اوج رساندند. بیژن ارژن و ایرج زبردست در دهه هفتاد شمسی موج تازه‌ای از رباعی راه انداختند که تا به امروز ادامه دارد.

 

[BALLERINA]

شاعران رباعی سرا:

خیام
عطار
مولانا
بابا افضل کاشانی
ابوسعید ابوالخیر
سنایی
​

 

[BALLERINA]

نمونه اشعاری در قالب رباعی:


اسرار ازل را نه تو دانی و نه من
وین حرف معما نه تو خوانی و نه من
هست از پس پرده گفتگوی من و تو.
چون پرده درافتد نه تو مانی و نه من
«خیام نیشابوری»​

---

من درد تو را ز دست آسان ندهم
دل برنکنم ز دوست تا جان ندهم
از دوست به یادگار دردی دارم
کان دردبه صد هزار درمان ندهم
«مولوی»​

---

گر مرد رهی میان خون باید رفت
از پای فتاده، سرنگون باید رفت
تو پای به راه نه و هیچ مپرس
خود راه بگویدت که، چون باید رفت
«عطار»​

---

از شعرم خلقی به‌هم انگیخته‌ام
خوب و بدشان به‌هم درآمیخته‌ام
خود گوشه گرفته‌ام تماشا را کآب
در خوابگه مورچگان ریخته‌ام
«نیما یوشیج»​

---

 

[BALLERINA]

دوبیتی:
دوبیتی که در دوره ساسانیان «ترانک» خوانده می‌شد، در اوایل قرن هشتم به این نام کنونی رایج گشت و همانگونه که از اسمش پیداست، شعری کوتاه مشتمل بر دو بیت بوده که همچون رباعی مصراع اول آن با مصراع دوم و چهارم هم قافیه است. در قابوس نامه آمده که دوبیتی، دوبیت است که بر وزن رباعی نباشد!
دوبیتی بیشتر بر مضامین عاشقانه و غنایی تکیه دارد، ولی گاه، خارج از دایره فلسفه، به عرفان هم وارد می‌شود. می‌گویند دوبیتی رایج‌ترین قالب شعری در میان روستاییان است.

 

[BALLERINA]

اولین دوبیتی‌ها را فهلویات می‌گفتند (فهلویات یعنی اشعار محلی قدیمی که بعضا با آواز می‌خواندند)، اما از قرن دهم و یازدهم هجری، دوبیتی به زبان فارسی سروده شد و اوزان متنوعی داشته است. از میان فهلوی سرایان عبید زاکانی نام شناخته شده‌ای است و دو بیتی ها و اشعار بابا طاهر جزئی از دو بیتی های معروف زبان فارسی به حساب می آیند که از قرن نهم هجری به شهرت رسیده اند.