هنر جاجیم بافی

[Hilda;]

جاجیم چیست؟​

برخی لغتنامه نویسان، جاجیم را واژه ای فارسی دانسته اند اما کاربرد واژگانی چون جاجِم، جیچیم و جیْجیم در زبان ترکی سبب شده که برخی دیگر آن را واژه ای ترکی به شمار آورند.

آمده است که جیجیم، واژه ای ترکی، مرکّب از جی جی (به معنای قشنگ و پر نقش و نگار) و یم (ضمیر ملکی اول شخص مفرد، به معنای مال من ) است. این واژه را ترک زبانان زنجان– که از مهم ترین بافندگان جاجیم به شمار می روند جیجیم ، در بیرجند جاجُم و در مهاباد جاجِم تلفظ می کنند.

جنس جاجیم را نمد الوان، پارچه پشمی ضخیم رنگارنگ، پنبه یا پشم تابیده بسیار زبر و خشن و بدون پُرز و پارچه کلفت پشمی یا ترکیبی از پنبه ای و پشمی ذکر کرده اند، اما اغلب تار و پود آن، هر دو، از پشمِ تابیده است. در واقع جاجیم بافی به عنوان یکی از صنایع دستی رایج در ایران است و از دیرباز بین خانواده های روستایی و عشایر رواج داشته است.

جاجیم به عنوان زیرانداز، پلاس، فرش و رختخواب پیچ استفاده می شود و هم چنین هنگام کوچ عشایر برای بسته بندی و جابه جایی اسباب و لوازم و گاهی به عنوان بالاپوش گرم مورد استفاده قرار می گیرد. در ایران، جاجیم را بیشتر بر روی کرسی و رختخواب های کنار اتاق می اندازند یا به عنوان رختخواب پیچ روانداز و حتی رویه لحاف از آن استفاده می کنند. حتی در برخی از خانواده های روستایی جاجیم را به عنوان چشم روشنی و جهیزیه نوعروسان هدیه می دهند.

 

[Hilda;]

تاریخچه جاجیم و جاجیم بافی​

بر اساس شواهد باستان شناختی، بافت جاجیم از دیرباز در میان ملل جهان معمول بوده است که از این میان دستبافته جاجیمی قوم نازکا در پرو، متعلق به سده های سوم تا هشتم میلادی، شایان ذکر است.

جاجیم بافی به عنوان یکی از صنایع دستی رایج در ایران قدمت زیادی دارد و از دیرباز بین خانواده های روستایی و عشایر رواج داشته است. از تاریخ دقیق بافت جاجیم در ایران اطلاع چندانی در دست نیست. در نگاره ای متعلق به قرن هشتم، جاجیمی با نقش نوارهای مورب به چشم می خورد که از آن به عنوان روانداز استفاده می شده است.

ایرانیان در گذشته جاجیم را بیشتر بر روی کرسی و رختخواب های کنار اتاق می انداختند یا به عنوان رختخواب پیچ، روانداز و حتی رویه لحاف از آن استفاده می کردند.

در لغت نام دهخدا از جاجیم با نام جاجم نام برده شده و می نویسد: (پلاس را گویند و فرشی باشد که آن را از نمد الوان دوزند. بمعنی جاجیم است و آن فرشی است که از پشم بافند غیر از گلیم ، مطلق پلاس و نیز فرشی که آن را از نمد الوان دوزند و جاجیم بتحتانی مشبع آن است.)

شفائی در هجو شال مرسله شخصی گفته است : وهم گفتا نه کهنه جاجیمی است چون نمد دالبر درم درمش)

 

[Hilda;]

اجرا و مراحل جاجیم بافی​

بافت جاجیم به سبب ویژگی و تمایز آن نسبت به سایر بافته ها به جاجیم بافت معروف است. این بافته از نوارهای منسوج تارنمای به هم دوخته کم و بیش ضخیم تشکیل شده است که در بافت آنها رشته پود به صورت تک رنگ از میان تارهای رنگینی که نقش های جاجیم را می سازد می گذرد.

تار و پود آن غالبا از پشم و بافتی نرم و سنگین است. جاجیم از به هم دوخته شدن چند تخته (نوار) جاجیم بافت، شکل می گیرد. عرض نوارها بین هجده تا 35 سانتیمتر و طولشان بین سه تا شش متر در نواحی گوناگون تفاوت می کند. جاجیم بافت (که بر خلاف همه بافته های دیگر تارنما است و پود آن دیده نمی شود) بافتی متناوب دارد و تارهای آن در نقش اندازی ها معلق است.

این تارهای معلق اضافی موجب می شود که جاجیم بافت، بافته ای نسبتا برجسته به نظر آید. نقش پردازی جاجیم منحصر است. از جمله این نقشها می توان به نقش محرمات قائم (نقش مایه ای به شکل نوارهای پهن بافته شده در طول یک تخته جاجیم) و نیز نقش مایه های چهارخانه ، شطرنجی و … اشاره کرد.

برای بافت جاجیم، دستگاه (دار) جاجیم بافی به صورت افقی روی زمین قرار می گیرد. مجموعه تارها (چله ها) که نسبت به سایر بافته ها متراکم تر و رنگ آنها متغیر است به طول تقریبی بیست تا سی متر به موازات هم به فاصله چند سانتیمتری زمین در کنار هم کشیده می شوند.

تارها در ابتدای دستگاه به دور چوبی به نام سردار و در انتها به دور چوبی به نام زیردار که به زمین متصل شده اند می چرخند. همیشه نیمی از تارها به صورت یکی در میان با چوبی که نخی به شکل خاص به دور آن تابیده شده است (چوب کوجی) از نیم دیگر تارها جدا می شود.

دو سر این چوب با دو رشته طناب به بالا کشیده می شود و به سه پایه ای چوبی متصل می گردد که قابل جابجایی است و همیشه در محل بافت قرار می گیرد بنابراین همیشه نیمی از تارها به صورت یکی در میان در بالا و نیمی دیگر در پایین قرار می گیرد. در دستگاه جاجیم بافی از چوب هایی استفاده می شود که بافنده به مقتضای طرح و نقش با آنها تارهایی را که می خواهد روی بافته معلق بمانند بلند می کند و پودگذاری می نماید. به این طریق چند ورد به طور غیرمستقیم وارد دستگاه بافندگی می شود.

هر بار که پود از میان تارها عبور می کند با جابجا کردن چوبی که در میان تارهاست جای این دو رشته تار عوض می شود. در بافت آن برای کوبیدن پودها از یک کاردک چوبی با لبه گرد که یک طرف آن نازک تر از طرف دیگر است استفاده می شود. این کاردک از میان دو دسته تار بالا و پایین می گذرد و بافنده با کشیدن آن با دو دست به سمت خود پود را با فشار در میان دو دسته تارهای بالا و پایین جای می دهد.

پود ضمن بافت در زیر تارها پنهان می شود و تارها از روی کار دیده می شوند. تعداد پود در بافتهای دیگر مانند گلیم و غیره متعدد و رنگ آن متنوع است و می تواند نقشهای بیشماری را ایجاد نماید ولی در جاجیم بافت، چون رشته های تار نقش را به وجود می آورند و تعداد و رنگ آنها محدود است و پس از بسته شدن تارها به دو چوب سردار و زیردار دیگر نمی توان آن را کم و زیاد کرد و نقش پردازی نیز محدود است.

 

[Hilda;]

مواد اولیه و موردنیاز جاجیم بافی​

عمده مواد اولیه در بافت جاجیم، پشم های تابیده شده الوان است که در تارو پود آن بکار می رود. گاه بصورت دستریس توسط بافندگان تولید شده و گاه از کارخانه های ریسندگی تهیه می شود؛ از نخ های پنبه ای در بافت پود نازک استفاده می شود.

 

[Hilda;]

نقش و رنگ در جاجیم بافی​

بافت و چله کشی جاجیم در اکثر نقاط ایران شبیه به هم بوده و تفاوت آن در بکار بردن رنگ و نقش است.

طرح و نقش های جاجیم بافی​

نقوش جاجیم های الموت شامل: نقش ابری، اشکیو گلی (بلبلی) و ساده یا لت لتی( بدون نقش) است و نقوش جاجیم های بویین زهرا ( ساده یا لت لتی) می باشد.

رنگ های بکار رفته در جاجیم بافی​

نارنجی ،زرد سیاه، سبز آبی، سفید، سورمه ای و کرم.

 

[Hilda;]

ابزار و تجهیزات مورد نیاز در جاجیم بافی​

• دستگاه جاجیم بافی: دارای ساختمان ساده ای است مشتمل بر: کوجی، میخ های فلزی،سه پایه چوبی، نورد، تخته چوبی جهت دفتین زدن، قمیش،سرند، ماکو و ماسوره.این دستگاه را می توان در میانه بافت جمع کردو پس از تغییر مکان در محلی دیگر، آن را دوباره برپا کرد، بدون اینکه به بافت آسیبی وارد شود.
• کوجی: در حین چله کشی با استفاده از نخ های پنبه ای تابیده شده بر روی چوبی که در قسمت تحتانی آن در زمین فرو رفته است به صورت گره خاصی ایجاد می شود و وظیفه آن کنترل عرض جاجیم و جدا کردن تار های زیر ورو و ایجاد نقش است.
• میخ های چوبی و فلزی: در انتهای دستگاه برای محکم نگه داشتن گلوله رنگی استفاده می شود.
• سه پایه چوبی: اندازه آن به حدود یک متر می رسد برای نگه داشتن کوجی استفاده می شود که در قسمت پایین در زمین قرار دارد و بوسیله طناب هایی کوجی را نگه داشته است.
• نورد: در قسمت جلوی دست بافنده قرار دارد که پس از چند سانت بافت ، پارچه بافته شده به دور آن پیچیده می شود.
• تخته چوبی: بلافاصله پس از هر بار عبور پود از بین تارها به آن ضربه وارد می شود تا تار و پود در هم تنیده شود.
• قمیش: چوب یا( نی)که در حین چله کشی جهت جدا سازی تارها و حفظ ضربدر بین آنها استفاده می شود و پس از چله کشی در بین تارها باقی می ماند و در پشت کوجی قرار دارد که با عقب و جلو رفتن آن بین تارها فاصله ایجاد کرده که به آن چوب هاف هم می گویند. در بویین زهرا به آن دال آغاجی می گویند.
• سرند: در قسمت انتهایی پس از چوب هاف قرار دارد که نخ ها را دسته کرده تا در حین جابجایی مانع از گره خوردن تارها می شود.
• ماکو: جعبه ای لوزی شکل چوبی است که داخل آن فضایی جهت قرار گرفتن ماسوره وجود دارد و به ماسوره کمک می نماید تا به راحتی در بین تارها عبور نماید.
• ماسوره: از جنس نی یا چوب و اخیرا پلاستیکی است که نخ های پود بر روی آن پیچیده می شو

 

[Hilda;]

مناطق و مراکز بافت جاجیم​

پراکندگی جغرافیایی کوچ نشینان و روستانشینانی که به جاجیم بافی اشتغال دارند نشان می دهد که این بافته مختص نواحی سرد کوهستان ها و کوهپایه ها است. از بین کوچندگان ایران کردهای آذربایجان غربی مانند بانه، سقز، مریوان، اورامان، سنندج، کامیاران، جاف، جوانرودی، کرمانشاهان و لهون، جاجیم بافی رواج داشته است.

بختیاری ها با استفاده از شیوه بافت جاجیم نوارهای تسمه مانندی نیز تولید می کنند که به آواآرـ تهده شهرت دارد. عرض این نوارها به اندازه عرض یکی از نقشهای نواری یکی از تخته های جاجیم است (حدود هفت تا ده سانتیمتر). از این نوارها برای حمل گهواره نوزاد بر پشت مادر به هنگام کوچ استفاده می شود.

عشایر کرد اطراف قوچان و لرهای ایتوند بویر احمد و ممسنی از دیگر کوچ نشینانی هستند که به بافت جاجیم اشتغال داشته اند.

از دیگر نواحی مهم بافت جاجیم در ایران، همدان ، زنجان و طالقان است.

جاجیم بافی در قفقاز و ترکمنستان نیز انجام می شود و در آنجا به آن جاجم می گویند. در ترکیه ممتازترین جاجیم ها را از لحاظ رنگ و بافت، تیره اویماق ترکمانان افشار می بافتند که اکنون در اوزون یایلا واقع در نواحی قیصریه سیواس و ارزنجان زندگی می کنند.

 

[Hilda;]