ادبیات کهن جامی

[یآقوت؛]

نورالدین عبدالرحمن جامی، ادیب،‌ شاعر و عارف بزرگ و نام آشنای ایرانی، خاتم شعرای پارسی‌گو و از بزرگترین شاعران پس از حافظ شیرازی است.
این استاد نظم و نثر فارسی، صاحب آثار مهم و ارزشمندی در ادبیات،‌ فقه، اصول، عرفان و تصوف بوده و او را مشهورترين شاعر پایان عهد تيموری معرفی می‌کنند.
نورالدین عبدالرحمن جامی ملقب به خاتم الشعرا، شاعر و عارف نامدار ایرانی در قرن نهم بود که بهارستان را به تقلید از گلستان سعدی نوشت.

 

[یآقوت؛]

مرتبه مهم و جایگاه والای جامی تا به حدی است که ملقب به خاتم الشعرای شعر فارسی شده و تا قرن ۱۳ هجری قمری، شاعری به بزرگی و تبحر او در ادبیات فارسی، شناخته نشد. عارفی که به ساده زیستی و مناعت طبع، شهره خاص و عام بود و هرگز به تملق و مدح پادشاهان تن در نداد؛ با این حال همواره از احترام و ارادت خاص امرای عصر خود برخوردار بود. در این نوشتار، با عبدالرحمن جامی و زندگی و آثار او بیشتر آشنا می‌شوید.

 

[یآقوت؛]

نورالدین عبدالرحمن بن احمد بن محمد جامی، معروف به جامی و ملقب به «خاتم الشعرا» ادیب، عارف، صوفی، موسیقی‌دان و شاعر مشهور ایرانی در قرن نهم هجری قمری است.
عبدالرحمن جامی، سرآمد شاعران عصر خویش و از بزرگترین و نامدارترین شعرای فارسی زبان در عصر تیموری به شمار می‌آمد.

 

[یآقوت؛]

دوران تیموریان را عصر شکوفایی شعر و نظم فارسی می‌دانند؛ چراکه امیران و شاهزادگان تیموری علاقه بسیاری به شعر و ادب و هنر داشتند و همواره از حامیان این حوزه و از مشوقان شعرای پارسی محسوب می‌شدند. ازاین‌رو تعداد شاعران در دوره تیموری افزایش چشمگیری پیدا کرد و در میان آن‌ها، جامی سرآمد دوران معرفی می‌شد. شاعری که با همه اعتباری که در روزگار خود داشت، هرگز به مدح و ستایش امرا و سلاطین وقت رضایت نداد. با این وجود، چنان تاثیری بر حاکمان عصر خود داشت که وزرا نیز در هنگام غضب پادشاه، به سراغ نورالدین جامی برای وساطت و شفاعت نزد شاه می‌رفتند.

 

[یآقوت؛]

ارادت بسیار عبدالرحمن به «شیخ الاسلام احمد جام» از یک سو و توجه او به محل ولادتش تربت جام از سویی دیگر، تخلص جامی را برای این شاعر بزرگ به ارمغان آورد. جامی در بیان تخلصی که برای خود انتخاب کرده،‌ چنین می‌گوید:

مولدم جام و رشحه قلمم

جرعه جام شیخ الاسلامی است

لاجرم در جریده اشعار

به دو معنی تخلصم جامی است

 

[یآقوت؛]

این سخن‌سرای نامدار ایرانی را پس از «حافظ شیرازی» بزرگترین شاعر آن زمان و خاتم شعرای پارسی‌گوی و به عبارتی «خاتم الشعرا» لقب داده‌اند. این لقب از آنجا بر‌می‌آید که شعر و نظم به سبک قدما و بزرگان خراسان و فارس و عراق پس از جامی رنگ باخت و برچیده شد و تا قرن سیزدهم هجری نیز، ستاره‌ای به درخشانی نورالدین عبدالرحمن، در آسمان ادب پارسی طلوع نکرد.

 

[یآقوت؛]

ابتکار جامی در مضامین تازه و بیان معانی در اشعار همواره مورد ستایش قرار گرفته و مضامین داستانی و پند و اندرزهای حکیمانه این شاعر بزرگ، او را در میان دیگر شعرای هم عصر خود،‌ برجسته و ممتاز جلوه داد. تبحر و تسلط جامی در زبان و ادب عرب، صرف و نحو و صنعت ترجمه از دیگر وجوه برتر این شاعر و عارف نامدار ایران زمین است. آگاهی کامل به علومی چون فلسفه و منطق، حکمت مشائی، حکمت اشراق و حکمت طبیعی، فقه و اصول، حدیث و هیئت،‌ ریاضی، موسیقی و نجوم نیز از دیگر مواردی بود که عبدالرحمن جامی را نسبت به هم عصران خود متمایز می‌ساخت.

 

[یآقوت؛]

در شعر نیز‌ نورالدین جامی با تاثیر از اساتید و شعرای ماقبل خود، تقریبا در هر قالبی طبع آزمایی کرده و شاعری را به کمال رسانده است. تبحر او در قصیده متاثر از مطالعه آثار حکیم خاقانی بود که جامی همواره این استاد را ستایش می‌کرد؛ چنانچه در یکی از ابیاتش آمده:

سخن آن بود كز اول نهاد استاد خاقانی

به مهمان‌خانه گيتی پی دانشوران خوانش

 

[یآقوت؛]

در غزل‌سرایی اما، خود را پیرو سبک «کمال خجندی» می‌دانست و روش سرایش مثنوی را به گفته خویش از «نظامی» و «امير خسرو دهلوی» وام گرفت. چنانچه در «خردنامه اسکندری» چنین از آن‌ها یاد می‌کند:

نظامی كه استاد اين فن وی است

در اين بزمگه شمع روشن وی است

ز ويرانه گنجه شد گنج سنج

رسانيد گنج هنر را به پنج

چو خسرو به آن پنج هم پنجه شد

وز آن بازوی فكرتش رنجه شد

من و شرمساری ز ده گنجشان

که این پنج من نیست ده پنجشان

 

[یآقوت؛]

نبوغ فکری جامی بر اساس منابع معتبر،‌ بعد از ۴۰ سالگی اتفاق افتاد و عمده آثار منظوم و منثوری که از او باقی مانده در فاصله سال‌های ۸۸۹-۸۷۴ هجری قمری،‌ تالیف شد. خاتم الشعرای شعر فارسی، شاگردان بسیاری را نیز تربیت کرده که از جمله مشهورترین آن‌ها می‌ توان به نام دولتشاه سمرقندی، سلطان حسین بایقرا، امیر نظام‌الدین علیشیر نوائی، خواندمیر، علی بن حسین کاشف سبزواری و نظام الدین باخرزی متخلص به نظامی اشاره کرد.