ادبیات کهن جامی

[یآقوت؛]

بهارستان یا «روضه الاخبار و تحفه الابرار» کتابی به نظم و نثر و شامل حکایات‌ و اندرزهای‌ اخلاقی‌ است که جامی آن را به جهت تعلیم و تربیت فرزندش «ضیاءالدّین‌ یوسف‌» در هشت فصل، تالیف کرد. او سپس این کتاب را در سال ۸۹۲ هجری قمری،‌ به «سلطان‌ حسین‌ بایقرا» پادشاه تیموری تقدیم می‌کند. این اثر ارزشمند به نثر ساده و مسجع نوشته شده و در میان دیگر آثار منثور، از اهمیت بسیاری برخوردار است. استشهاد به‌ آیات‌ قرآن‌ کریم‌ و احادیث‌ دینی‌، استناد به‌ اشعار فارسی‌ و عربی‌، کاربرد لغات‌ و اصطلاحات‌ عرفانی‌، لغات‌ و ترکیبات‌ فارسی‌ و صنایع‌ بدیعی‌ و استفاده‌ از امثال‌ و حکم‌، از جمله ویژگی‌های بارز بهارستان جامی به شمار می‌آید.

 

[یآقوت؛]

«مثنوی هفت اورنگ» دیگر اثر مشهور و مهم عبدالرحمن جامی نیز در میان آثار ادبی وی،‌ اهمیت ویژ‌ه‌ای دارد. این کتاب شامل هفت بخش یا مثنوی است و داستان‌هایی حماسی، تاریخی، عاشقانه و اندرزگونه را روایت می‌کند. مثنوی سلسلةالذهب، سلامان و ابسال، تحفةالاحرار، سبحةالابرار، یوسف و زلیخا، لیلی و مجنون و خردنامه اسکندری، بخش‌های مختلف کتاب هفت اورنگ جامی را تشکیل می‌دهد که بر پایه اندیشه و اعتقادات صوفیه و در قالب حکایات تمثیلی، به رشته تحریر درآمد.

 

[یآقوت؛]

در میان آثار عرفانی عبدالرحمن جامی، می‌توان از «لوایح» نام برد که رساله‌ای مشتمل بر ۳۰ لایحه در بیان اصول تصوف و معارف و معانی عرفان است. «نفحات الانس» از دیگر آثار مشهور این عارف و شاعر نامدار سده نهم هجری، از مهم‌ترین کتاب‌های عرفانی به شمار می‌رود. جامی نگارش این کتاب را به پیشنهاد امیر علیشیر نوایی آغاز و در ۸۸۳ هجری قمری به پایان رساند. او در این اثر به بیان حقایق عرفانی و ذکر احوال عارفان از ابتدا تا عصر خود پرداخته و شرح مفصلی در بیان اصطلاحات اهل تصوف و اصول و مبادی عرفان داشته است. این کتاب را در واقع بازنویسی یا ترجمه‌ای از «طبقات‌الصوفیه انصاری» اثر خواجه عبدالله انصاری می‌دانند که به زبان هروی (شاخه‌ای از پارسی کهن) نوشته شده و به شرح احوال مشایخ صوفیه می‌پردازد.

 

[یآقوت؛]

نورالدین جامی در کلام و حدیث و قرآن نیز،‌ آثار بسیاری از خود به جا گذاشته و در این تالیفات به تحلیل مباحث علم کلام و شریعت اسلام از منظر تصوف و عرفان پرداخته است. در میان آثار کلامی جامی، می‌توان از رساله تهلیلیه (شرح لااله الااللّه)، اعتقادنامه یا عقاید (مثنوی کوتاهی در باب اصول عقاید اسلامی)، ۴۰ حدیث یا اربعین (شامل ۴۰ حدیث از پیامبر اسلام به‌همراه ترجمه) و رساله مناسک حج و عمره، نام برد.

 

[یآقوت؛]

علاوه بر این آثاری که ذکر شد، از میان مهم‌ترین تالیفات نظم و نثر نورالدین جامی در حوزه‌های مختلف، نی‌نامه، اشعه‌ اللمعات، تاریخ‌ صوفیان، نقدالنصوص‌ فی‌ شرح نقش‌ الفصوص ابن‌ عربی و مناقب‌ جلال‌الدین رومی قابل اشاره است. افزون بر این آثار، جامی در موضوعاتی چون موسیقی، نجوم، زندگینامه نویسی، شعرشناسی، دبیری و... نیز،‌ دستی بر قلم داشته است.

 

[یآقوت؛]

نورالدین عبدالرحمن جامی، برجسته‌ترین و مشهورترین شاعر قرن نهم هجری قمری را، یکی از بزرگترین شاعران فارسی زبان پس از حافظ معرفی می‌کنند. چنانچه ذکر شد، آثار منظوم فراوانی از او به یادگار مانده که دیوان قصاید و غزلیات از مهم‌ترین این آثار است. بیش از ۵۰ سال از عمر خاتم الشعرا به سرودن شعر گذشت که خود در قصیده‌ای احوال شاعرانگی خویش را چنین شرح می‌دهد:

ز طور طور گذشتم بسی ولی هرگز

ز فکر شعر نشد حاصلم فراغت بال

هزار بار ازین شغل توبه کردم لیک

ازان نبود گزیرم چو سایر اشغال

چنان به شعر شدم شهره در بسیط جهان

که شد محیط فلک زین ترانه مالامال

اگر به فارس رود کاروان اشعارم

روان سعدی و حافظ کنندش استقبال

وگر به هند رسد خسرو و حسن گویند

که ای غریب جهان مرحبا تعال تعال

 

[یآقوت؛]

او این اشعار را به پیشنهاد «امیر علیشیر نوایی» و به پیروی از دیوان‌های جداگانه « امیرخسرو دهلوی» در سه دیوان گردآوری کرد. دیوان‌های شعر جامی، به‌ترتیبِ مراحل زندگی شاعر با عناوین فاتحة الشباب (آغاز جوانی)، واسطة العقد (به‌معنای مهره میانی گردن بند و کنایه از دوره کمال و میانسالی) و خاتمة الحیات (پایان زندگی) نام‌گذاری شده است.

 

[یآقوت؛]

دیوان اول یا فاتحة الشباب، شعرهای جوانی تا سن ۶۵ سالگی جامی را در بر می‌گیرد. دیوان دوم یا واسطة العقد، شعرهایی است که جامی در فاصله سن ۶۶ تا ۷۵ سالگی سروده و دیوان آخر یا خاتمة الحیات نیز، اشعار سه سال پایانی عمر شاعر را شامل می‌شود. غزلی از دیوان دوم جامی را در ادامه بخوانید:



قومی به هوای حج در قطع بیابان‌ها

جمعی ز نشاط می در طوف گلستان‌ها

وین طایفه دیگر با داغ غمت فارغ

هم از طرب اینها هم از طلب آن‌ها

تا دل به تو شد بسته وز غیر تو بگسسته

خوردیم بسی خونها کندیم بسی جان‌ها

تا دامن وصلت را آریم به کف روزی

ماییم و سرفکرت شبها به گریبان‌ها

باشد پی هر دردی اندیشه درمانی

برد از دل ما دردت اندیشه درمان‌ها

چندان به دلم تیرت جا کرد که بر سی*ن*ه

چون سنگ زنم خیزد آواز ز پیکان‌ها

در راه تو هر پیمان سدیست جدا جامی

پیمانه می بستان بشکن همه پیمان‌ها