تاریخ ایران جدایی ایران و هرات

[جک_اسپارو(:]

(بسم الله الرحمن الرحیم)

جدایی امیرنشین هرات از ایران یا مسئلهٔ هرات از مهم‌ترین فرازهای تاریخ دو سدهٔ اخیر کشورهای ایران و افغانستان است. پافشاری ایران بر تملک ولایت هرات دو بار مورد اعتراض و هجوم دولت بریتانیا قرار گرفته‌است که در نهایت موجب جدایی هرات از ایران شد.
مُلک هرات در دوران صفویه، افشاریه و قاجاریه تا دوران سلطنت ناصر الدين شاه و صدراعظمی امیرکبیر همواره جزيی از خراسان و ایران بود.

 

[جک_اسپارو(:]

ساکنان اصلی آسیای میانه از مردم ایرانی‌تبار سَکا بودند.[ مردمان ترک‌تبار از سده پنجم به این‌سو آغاز به نفوذ و کوچ در منطقه کردند. بخش‌های بزرگی از مناطق جنوبی قزاقستان امروزی (در حدود ۶۰۰ هزار کیلومتر مربع) به همراه تمامی ازبکستان و ترکمنستان امروزی (با مجموع حدود ۹۰۰ هزار کیلومتر مربع) از اراضی ایران افشاری تا اواسط قرن هجدهم میلادی (مرگ نادرشاه در سال ۱۷۴۷ میلادی) بخشی از ایران بود.

 

[جک_اسپارو(:]

با مرگ نادرشاه، با ضعف دولت ایران، بدون اینکه قراردادی به‌طور رسمی بسته شود حدود ۱٫۵ میلیون کیلومتر مربع از اراضی ایران در آسیای میانه به‌تدریج از کنترل ایران خارج شد. ضمن این‌که این واقعه، در عمل سبب شد تا امپراتوری درانی ایجاد شود و کشوری به نام افغانستان موجودیت پیدا کند. ایران تا عهدنامه پاریس ۱۸۵۷ چنین کشوری را به رسمیت نمی‌شناخت و آن را بخشی از ایران می‌دانست هر چند تنها بر بخش‌های غربی آن (در حدود ۱۶۵ هزار کیلومتر مربع از غرب افغانستان یعنی ولایت هرات تاریخی) تسلط داشت. باید توجه داشت که بر اساس متون و نقشه‌های قدیمی، منظور از ولایت هرات که در ۱۸۵۷ از ایران جدا شد (شکل‌گیری افغانستان) نه ولایت هرات امروزی بلکه منطقه‌ای به گستردگی چهار ولایت امروزی افغانستان بود که شامل چهار ولایت هرات، ولایت بادغیس، ولایت فراه و ولایت نیمروز امروزی و در حدود یک چهارم مساحت افغانستان امروزی است.

 

[جک_اسپارو(:]

در سدهٔ ۱۶م هرات تحت کنترل ایران صفوی قرار گرفت. در دوران صفوی هرات مهم‌ترین شهر و مرکز خراسان محسوب می‌شد. شاه عباس یکم در این شهر به دنیا آمد و تا پیش از به سلطنت رسیدن در این شهر زندگی می‌کرد.

 

[جک_اسپارو(:]

هرات همواره مورد طمع شیبک خان و ازبک‌ها بود؛ حتی چندبار این شهر به دست ازبک‌ها افتاد. اما سلطهٔ ازبک‌ها بر این شهر کوتاه مدت بود و آن‌ها از ضعف حاکمان محلی صفوی در دوران سلطنت شاه تهماسب یکم و محمد خدابنده و اوایل سلطنت شاه عباس یکم استفاده کرده و هر بار برای مدت کوتاهی این شهر را در اشغال داشتند. گفتنی است پس از سرنگونی صفویان، هرات مدتی در اشغال طایفهٔ ابدالی بود که به‌دست نادرشاه افتاد. پس از مرگ نادر، افغان‌ها بر هرات مسلط شدند. در دوران معروف به بازی بزرگ مأموران بریتانیایی در هرات فعال بودند و از جدایی هرات از حکومت ایران پشتیبانی می‌کردند.

 

[جک_اسپارو(:]

در ۱۲۴۹ ه‍.ق عباس میرزا از سوی فتحعلی‌شاه مأمور پس گرفتن هرات از افغان‌ها شد. مرگ عباس میرزا در راه مشهد این کار را ناتمام گذاشت. محمدشاه نیز کوششی برای فتح هرات کرد که ناکام ماند.
در زمان ناصرالدین‌شاه، امير كبير نخست‌وزير باكفايت ايران كه هرات را با تدبير تحت تابعيت ايران نگاه داشته بود، به فرمان ناصرالدين شاه جوان كشته شد و ميرزا آقاخان با کمک سفارت انگليس در تهران بجای او صدر اعظم (نخست‌وزير) ايران گردید و در نهانی مقرر شد ترتیب واگذاری هرات را به افغانستان فراهم نمايد.

 

[جک_اسپارو(:]

در اين موقع سلطان مراد ميرزا حسام السلطنه استاندار خراسان بود و دوست محمد خان امیر افغانستان به تحریک انگلستان تصمیم گرفت هرات را به تصرف آورد و به حوزهٔ حاکمیتی خود ضمیمه نماید، لذا شورشی در هرات برپا کردند. حسام السلطنه، با سپاه تحت فرمان خود در خراسان و افراد مکری کمک نیروهای ایلات و طوایف خراسان به سوی هرات لشکر کشید، نیرو‌های ناصرالدین‌شاه تحت فرمان حسام‌السلطنه هرات را محاصره کرده و در سال ۱۲۷۳ ه‍.ق (۱۸۵۷ میلادی و ۱۲۳۶خورشیدی) این شهر را پس گرفتند.

 

[جک_اسپارو(:]

دولت انگلستان هم نیروی نظامی به جنوب ايران وارد كرد و کشتی‌های جنگی‌اش در بندر بوشهر لنگر انداخت و به جزیره خارک و بوشهر نيرو پياده نمود و آنها را به تصرف درآورد. میرزا آقاخان نوری نخست‌وزير دست نشانده سعی داشت با انگلیس مصالحه نماید. لذا ناصرالدین‌شاه را وادار ساخت كه به حسام السلطنه فرمان دهد تا هرات را تخلیه كند و به مشهد برگردد.

 

[جک_اسپارو(:]

حسام السلطنه محرمانه به ناصرالدین شاه پيغام داد كه:" از آمدن کشتی‌های جنگی انگلستان به بندر بوشهر و پياده شدن نيروهایش در جزيره خارک و بوشهر نگران نباشید، زيرا سپاهیان هند در اين موقع در هندوستان شورش کرده‌اند و انگلستان سخت گرفتار فرونشاندن اين شورش است، زحمت ما را به هدر ندهید، ما می‌توانیم تا هندوستان هم برویم". ولی ميرزا آقاخان نوری، ناصرالدین شاه را از موافقت با اين پيشنهاد باز داشت و حتی او را متوجه به موضوعی خیالی ساخت كه اگر حسام السلطنه هندوستان را بگیرد، در آن صورت سلطنت ایران را هم به سادگی و آسانی به دست خواهد آورد.

 

[جک_اسپارو(:]

لذا ناصرالدین شاه امر اکید به حسام السلطنه صادر کرد که فوری هرات را تخلیه کرده و به مشهد مراجعت نمايد. و الا یقین خواهد كرد که او متمرد و یاغی شده است. حسام السلطنه ناچار با تأسف بسیار قوی خود را از هرات خارج ساخت و ملک هرات را به افغان‌ها واگذاشت و به مشهد برگشت.