آموزشی جناس

[ᴺᴵᴸᴼᶠᴬᴿ]

در آموزش‌های قبلی مجله فرادرس، با آرایه‌های ادبی آشنا شدیم. دیدیم که این آرایه‌ها به دو دسته لفظی و معنوی دسته‌بندی شده‌اند. پیش‌تر، در مطلبی به یکی از آرایه‌های لفظی به نام واج پرداختیم. در این آموزش به این پرسش پاسخ می‌دهیم که آرایه لفظی جناس چیست و چه انواعی دارد. همچنین، مثال‌های متنوعی را از این آرایه بررسی می‌کنیم.

 

[ᴺᴵᴸᴼᶠᴬᴿ]

همان‌طور که در ادامه این مطلب خواهید دید، دسته‌بندی‌های مختلفی برای انواع جناس بیان شده است. آنچه ما در این آموزش بیان کرده‌ایم، دسته‌بندی نسبتاً کاملی از انواع جناس‌ است و حتی به مواردی که اختلاف نظر نیز وجود دارد، اشاره کرده‌ایم. اگر قصد دارید تنها در سطح کتاب‌های خود با جناس آشنا شوید، پیشنهاد می‌کنیم از دسته‌بندی‌های جزئی عبور کرده و فقط مثال‌های آن‌ها را بررسی کنید. برای نمونه، جناس‌ مفروق نوعی جناس‌ مرکب است و خود جناس‌ مرکب نوعی جناس تام یا همسان است. بنابراین، کافی است مثال‌ جناس مفروق را به عنوان مثالی از جناس همسان در نظر بگیرید. آنچه در کتاب‌های درسی متوسطه معمولاً به عنوان دسته‌بندی جناس‌ها بیان می‌شود، این‌گونه است:

• جناس همسان (تام): دو واژه کاملاً یکسان با معنی متفاوت
• جناس ناهمسان (ناقص): ناهمسانی واژه‌ها
  • جناس ناهمسان اختلافی:‌ ناهمسانی واژه‌ها در یک واج (اول یا وسط یا آخر)
  • جناس ناهمسان حرکتی: ناهمسانی واژه‌ها در مصوت‌ها کوتاه
  • جناس ناهمسان افزایشی: ناهمسانی واژه‌ها در تعداد حروف
• جناس اشتقاق: هم‌ریشه بودن واژه‌ها در حروف اصلی

 

[ᴺᴵᴸᴼᶠᴬᴿ]

جناس چیست؟ — آرایه جناس در ادبیات + انواع و مثال​

جناس چیست ؟​

«جِناس» واژه‌ای عربی و در لغت به معنی هم‌جنس بودن است. در بدیع (آرایه‌های لفظی و معنایی)، جناس آوردن دو یا چند کلمه است که در لفظ شبیه هم یا هم‌جنس باشند و در معنی مختلف. در متون مختلف از جناس با نام تجنیس نیز یاد کرده‌اند.
همچنین، در برخی منابع، دو کلمه متجانس را ارکان جناس‌ نامیده‌‌اند و بیان کرده‌‌اند که چهار عنصرِ نوع، تعداد، ترتیب و شکل حروف انواع جناس‌ را میسازد

 

[ᴺᴵᴸᴼᶠᴬᴿ]

تام به معنی تمام و کامل است و جناس تام آرایه‌ای است که در آن، کلمات لفظ کاملاً مشابهی دارند و معنی‌شان مختلف است. به همین دلیل است که به جناس‌ تام جناس‌ همسان نیز می‌گویند.

در رباعی معروف زیر از خیام، واژه «گور» دو بار به کار رفته که اولی به معنای گورخر و دومی به معنای قبر است.

 

[ᴺᴵᴸᴼᶠᴬᴿ]

آن قصر که جمشید در او جام گرفت
آهو بچه کرد و روبه آرام گرفت

بهرام که گور می‌گرفتی همه عمر
دیدی که چگونه گور بهرام گرفت

در بیت زیر از مولوی نیز جناس‌ تام وجود دارد. منظور از «میان» نخست اصطلاح میان آوردن به معنی گفت‌وگو کردن است. «میان» دوم به معنی کمر و «میان» سوم به معنی میانه است.

 

[ᴺᴵᴸᴼᶠᴬᴿ]

جناس لفظ​

جناس‌ لفظ از جناس‌هایی است که می‌توان آن را به نوعی جناس‌ تام دانست. چرا که ادبا معتقدند جناس‌ و اصولاً بدیع مربوط به شنیده‌هاست، نه نوشته‌ها. جناس‌ لفظ مربوط به کلماتی است که تلفظ آن‌ها کاملاً یکسان است، اما شکل نوشتاری و معنایشان متفاوت.

در بیت زیر از فرخی یزدی، «ختا» ولایتی است از ترکان و «خطا» به معنای اشتباه.

دیدی آن ترک ختا دشمن جان بود مرا
گرچه عمری به خطا دوست خطابش کردم

 

[ᴺᴵᴸᴼᶠᴬᴿ]

جناس مقرون​

جناس‌ مقرون (پیوسته و نزدیک) نوعی جناس‌ مرکب است که شکل نوشتاری ارکان جناس‌ با یکی است. بیت اخیر از سعدی مثالی از این جناس‌ مرکب است.

جناس مفروق​

اما جناس‌ مفروق (جدا کرده شده) جناس‌ مرکبی است که شکل نوشتاری رکن‌ها متفاوت است. بیت زیر از اسدی توسی مثالی از این نوع جناس‌ است.

یکی دخترش بود کز دلبری
پری را به رخ کردی از دل بری

 

[وفا]

جناس زاید(افزایشی):

«جناس زاید» آن است که یکی از کلمات متجانس را حرفی بر دیگری زیادت باشد و آن حرف زاید، گاه در اول کلمه باشد. مانند: (طاعت و اطاعت، صاف و مصاف، تاب و عتاب). گاهی آن زیادت در آخر کلمه باشد. مانند: (خام و خامه، جام و جامه، نام و نامه). گاه زیادت در وسط کلمه باشد مانند: (کف و کنَف، نرد و نبَرد، قامت و قیامت).

از آنجا که به غیر از جناس تام، همۀ انواع دیگر جناس را ناقص می دانیم، می توان این نوع جناس را «جناس ناقص افزایشی» نامید؛ زیرا یکی از واژگان جناس، یک حرف نسبت به واژۀ دیگر افزوده دارد.

مثال جناس زاید:

در بیت زیر، میان واژگان «کوه» و «شکوه» جناس زاید هست.

اگر پای در دامن آری چو کوه سرت ز آسمان بگذرد در شکوه

(بوستان سعدی)