هنر حصیربافی

[Mahi.otred]

حصیربافی از هنرهای بومی ایران و بسیاری از نقاط جهان است که اهالی یک منطقه را به خلق اشیایی زیبا و تماشایی وسوسه می‌کند. این هنر جذاب محلی از بافت الیاف گیاهی به‌وجود می‌آید. بومیان بافنده برای بافت الیاف از هنر و قدرت دست خود استفاده می‌کنند و در حین بافت می‌توانند، از ابزارهایی ساده‌ی دستی نیز کمک بگیرند.

 

[Mahi.otred]

همانطور که گفتیم، حصیربافی یکی از قدیمی‌ترین هنرهای دست‌باف ساخت انسان است که از طریق بافت و گره زدن الیاف گیاهی به یکدیگر، خلق شده است. سلیقه‌ی هنری فرد بافنده و استفاده از انواع الیاف رنگارنگ، به تنوع این محصول ساده‌ی بومی می‌افزاید. قدمت تاریخی استفاده از الیاف گیاهی برای ساخت اشیا و تأمین نیازهای روزمره‌ی زندگی، حتی از صنعت نساجی نیز بیشتر است. مردم هر منطقه مطابق با پوشش گیاهی محیط خود، در خلق اشیای دست‌باف با یک نوع از الیاف گیاهی مهارت کسب می‌کنند. حصیربافی خانواده‌ی بزرگی از هنرهای بومی بافندگی است و شامل دیگر حرفه‌های دست‌بافی همچون پخل‌بافی، ترکه‌بافی، چم‌بافی، چیغ‌بافی، بامبوبافی، مرواربافی و سبدبافی است.

 

[Mahi.otred]

ریشه‌های این هنر سنتی در بسیاری از نقاط جهان همچون ایران، چین، اندونزی، مصر، مالزی، عراق، کره، ژاپن، مکزیک و… دیده می‌شود. به دلیل این تنوع بومی، تشخیص اولین سرزمین مبدع این هنر سخت است. اما تا به امروز سومری‌ها در بین‌النهرین و همچنین مصری‌ها بیش از سایر نقاط جهان محتمل هستند. گفته می‌شود که زیراندازهای حصیری اولین فرش نسل بشر بوده‌اند و همین امر، قدمت قابل توجه این دست‌باف زیبا را نشان می‌دهد.

 

[Mahi.otred]

در بسیاری از مناطق ایران، هنر حصیربافی از گذشته‌های دور، در کنار شغل اصلی کشاورزی، به‌عنوان یک حرفه‌ی دوم بومی رایج بوده است. به‌عنوان مثال باغ‌های بزرگ درختان نخل در مناطق گرمسیری، سبب تبدیل هنر حصیربافی به حرفه‌ای بومی در میان مردم شده است. علاوه بر الیاف درخت خرما، برای بافت حصیر از ساقه‌های برنج و گندم، پوست درخت و شاخه‌های نازک و بسیار نرم درختانی که عمرشان به دوسال نمی‌کشد نیز استفاده می‌کنند. این تفاوت الیاف اولیه، به نوع اقلیم هر منطقه وابسته است. قدمت استفاده از این هنر در ایران، تنها محدود به بافت زیرانداز نبوده است و می‌توان گفت که کاربرد آن برای خلق ظروف در بین بومیان ایران بیشتر بوده است.

 

[Mahi.otred]

گسترش هنر حصیربافی در ایران به وجود نخل خرما، ساقه‌های گندم، نی و ترکه‌ی نرم بستگی دارد و هر اقلیمی که پذیرای این الیاف گیاهی باشد، بدون شک محصولات حصیربافی از سوغات آن خواهد بود. بنابراین در شمال و جنوب ایران شاهد بافت ظروف و زیراندازهایی از حصیر خواهیم بود. خوزستان، بوشهر، هرمزگان، سیستان و بلوچستان، خراسان، کردستان، کرمان، فارس، یزد، آذربایجان شرقی، گیلان، مازندران، تهران و… از جمله مناطقی هستند که این هنر در آن‌ها رواج دارد.

 

[Mahi.otred]

حصیربافی در شمال ایران​

سبدها و زیراندازهای حصیری، یکی از مهم‌ترین صنایع دستی شمال ایران محسوب می‌شوند و این محصولات چوبی، با توجه به نوع الیاف گیاهی قابل رشد در این خطه از ایران بافته می‌شوند. ساقه‌ی برنج و ساقه‌ی نی مردابی، الیاف حصیربافی در شمال ایران هستند. «سوف» یکی از الیاف مردابی است و این نی بعد از خشک شدن در زیر آفتاب، از الیاف مورد استفاده در بافت زیرانداز محسوب می‌شود. همچنین «لی» یا «گالی» یکی دیگر از انواع نی مورد استفاده در حصیربافی است که در اطراف مرداب رشد می‌کند. «کنف» از الیاف پرورش یافته در مزارع به‌منظور حصیربافی است و بعد از زرد شدن ساقه و برگ، آماده‌ی چیده شدن برای استفاده در بافت است. ترکه‌های درخت بید نیز بعد از خیساندن و نرم شدن، به یکی از الیاف‌های گیاهی برای بافت حصیر تبدیل می‌شوند و تنها مختص مناطق شمالی ایران نیستند و در دیگر مناطق نیز از این الیاف استفاده می‌کنند.

 

[Mahi.otred]

حصیربافی در جنوب ایران​

در جنوب ایران نیز با توجه به نوع اقلیم گرمسیری، برای تهیه‌ی الیاف گیاهی مخصوص بافت اشیای حصیری، از برگ در خت خرما و نی‌های باتلاقی استفاده می‌شود. «کرتک» از نی‌های باتلاقی است که ساقه‌ی بلند و منعطف، از امتیازهای آن برای استفاده در حصیربافی محسوب می‌شود. این نی‌ها بعد ازچیده شدن و جدا کردن برگ از بالای آن‌ها، برشی طولی و سرتاسری می‌خوردند. در نهایت تمام این نی‌ها کوبیده شده به نوارهایی مناسب در تولید حصیر تبدیل می‌شوند. برگ‌های نخل «داز» نیز به دلیل استحکام مناسب، در حصیربافی مناطق جنوبی ایران، بسیار پر کاربرد هستند

 

[Mahi.otred]

چه لوازمی برای حصیربافی به صورت دستی یا دستگاهی نیاز است؟​

حصیربافی هم به روش دستی و هم با کمک دستگاهی ساده انجام می‌شود. در بافت دستی، بعد از تهیه‌ی الیاف گیاهی همچون ترکه، نی، برگ نخل، ساقه‌ی گندم و… به ابزار ساده‌ای نیز نیاز دارید. در فرآیند حصیربافی به کمک دست، اول از همه به چاقو و قیچی برای بریدن الیاف و مرتب کردن آن‌ها نیاز دارید. چراغ الکلی برای سوزاندن پُرز، ابزار سوراخکاری همچون درفش، مترهای اندازه‌گیری، چسب و سوزن از دیگر ابزار مورد نیاز برای بافت حصیر با کمک دست است.

 

[Mahi.otred]

اگر حصیر به کمک دستگاه بافته شود، ابزار مورد استفاده متفاوت خواهند بود. این دستگاه شمایل ساده‌ای شبیه به دار قالی دارد. الیاف گیاهی بعد از ریسیدن، در این دستگاه همچون دار قالی بعد از چله‌کشی بافته و در هر ردیف شانه زده می‌شوند. در فرآیند بافت الیاف در این دستگاه، از ابزاری به نام «لوتو» برای تابیدن الیاف استفاده می‌کنند و سپس آن‌ها به کمک «دوک» ریسیده می‌شوند. از دیگر ابزارهای مورد استفاده می‌توان به «پلار» یا همان شانه‌ی حصیر بافی، «کتل» چهارپایه‌ای به عنوان نشیمن برای بافنده و «عاجله» برای ریسیدن مجدد الیاف اشاره کرد.

 

[Mahi.otred]

تار و پود بافته‌های حصیری، الیاف منعطف گیاهان هستند که به صورت مشبک یا پیچشی کنار هم بافته می‌شوند. بنابراین بعد از تهیه‌ی الیافی از برگ نخل، نی، ترکه‌های نازک بید ساقه‌ی گندم یا برنج، باید کار را شروع کنید. در روش مشبک به الیافی نواری نیاز دارید و بعد از برش‌های لازم و خیساندن، این الیاف منعطف را به‌عنوان تار و پود، صورت زیر و رو در هم ‌تنیده کنید. در حین این فرآیند می‌توانید روش ساده‌ی بافت شطرنجی را تا پایان ادامه دهید یا در بعضی نقاط با کمی خلاقیت در عبور الیاف از میان هم یا استفاده از رنگ‌های دیگر، آثار جذاب‌تری خلق کنید.