ادبیات کهن حماسه‌های دینی

[ثنـٰاء]

این نوع حماسه درباره زندگی یک یا چند تن از قهرمانان دینی است. از حماسه های دینی موجود می توان کتاب های زیر را نام برد:

ـ خاوران نامه (830 هـ .ق) سروده ابن حُسام قُهستانی؛

ـ صاحبقران نامه (1073 هـ. .ق) از شاعری ناشناس؛

ـ حمله حیدری (قرن دوازدهم هجری قمری) سروده میرزا محمد رفیع خان باذل و ابوطالب اصفهانی؛

ـ خداوندنامه (قرن سیزدهم هجری قمری) سروده فتحعلی خان صبای کاشانی؛

ـ اردیبهشت نامه (قرن سیزدهم هجری قمری) سروده سروش اصفهانی.

با توجه به این توضیح ها درباره حماسه، آثار حماسی موجود به دو گونه تقسیم شده است: حماسه طبیعی و حماسه مصنوعی.

 

[شاهدخت]

همان گونه که حوادث بزرگ ملی، برای هنرمندان خلاق برخی اقوام، انگیزه آفرینش حماسه‌های قومی جهان شده، وقایع شگفت آور و عظیم دینی نیز در میان بعضی ملت‌ها موجب ظهور خلاقیت‌های هنرمندان و شاعران برای آفرینش حماسه‌های دینی گشته است. از این حیث میزان ظهور هنر حماسه و به خدمت گرفتن ابزار و تکنیک‌های ویژه آن در میان کشورهای مختلف جهان می‌تواند معیاری برای کشف ارتباط فرهنگ، دین و تفکر و دغدغه آن قوم با ادبیات و میزانی برای سنجش غنای ادبی، فرهنگی و اندیشه‌ای آنان تلقی شود.

 

[شاهدخت]

حماسه دینی، پردازشی ویژه ادبی است از حوادث بزرگ دینی و موضوعات پیرامون آن در سایه جدال حق بر ضد باطل، با پیامی قدسی و حاوی بن مایه‌های ازلی و ابدی و جلوه‌های قدرت حضرت حق که با اجتماع موزون نمادها علاوه بر خلق زیبایی ها، عقاید و افکار مذهبی- دینی و وقایعی که در زمان و مکان اتفاق افتاده، تجربه‌ها و تقاضای روحی و روانی انسان را منعکس می‌سازد و قابلیت راهنمایی مخاطب به صور مجرد و فارغ از مناسبات مادی را نیز داراست.

 

[شاهدخت]

برخی از ملت ها، خواه به دلیل نداشتن پیشینه تمدنی کافی یا ادغام و استحاله در اقوام یا فرهنگ‌های دیگر و خواه به دلایل جغرافیایی بسیار پراکنده و سرزمین‌های بسیار گرم و خشک یا مغلوب شدن در برابر اقوام مهاجم یا بلایای طبیعی مسلسل و مهلک یا هر عاملی دیگر، امکان و فرصت خلق حماسه‌های اساطیری و قومی پیدا نکرده اند، اما کمال دین منوط به زمان و مکان نیست؛ دین ساحت جلوه حق تعالی است و هر چیز که ارزش و کمال حقیقی تلقی شود، هر لحظه در دامن دین امکان پرورش می‌یابد و از جمله آن، یکی از مصادیق و مظاهر هنر و ذوق یعنی حماسه و حماسه سرایی است و می‌تواند دائما جلوه کند. در ماورای حوادث دینی همیشه امکان خلق هنر حماسه وجود دارد و سرچشمه این حماسه‌ها به طور کامل و همه جانبه در حرکت انبیا که هر یک مصداقی از جدال حق بر ضد باطل و مبارزه حق پرستان با ستمگرانند، موج می‌زند. این منبع و سرچشمه نیز همیشه جوشان و زاینده، باقی مانده است.

 

[شاهدخت]

بدین ترتیب با اسوه بودن پیامبران و متشابه بودن حرکت دوستان و دشمنان آنان در سیر تاریخی، امکان و سرمایه خلق حماسه‌های دینی هر لحظه وجود خواهد داشت. صدق این نظریه درباره داستان پیامبران منقول در قرآن، تا حدی واضح است که این بحث را از شرح بی نیاز می‌سازد و پس از پیامبران نیز این ظرفیت در بسیاری از نهضت‌های دینی ظهور و بروز کرده است. اگر اثر ادبی با عناصر و پرداخت قهرمانی برای توصیف این نهضت‌ها آفریده شود و منطبق با معیارها و موازین نوع ادبی حماسه باشد، می‌تواند اثری حماسی تلقی شود.

 

[شاهدخت]

سرمایه‌های اولیه و عناصر حماسی در لابه لای متون دینی فراوان است؛ اما به پردازش ادبی و هنری نیاز دارد تا به صورت آثار حماسی عرضه گردد. در نهج البلاغه، آنجا که سپاه معاویه در نبرد صفین، شریعه فرات را گرفتند و مانع از آب برداشتن امام و یارانش شدند، امام (ع) فرمودند: «قد استطعموکم القتال فاقروا علی مذله و تاخیر محله او رووالسیوف من الدماء ترووا من الماء. فالموت فی حیاتکم مقهورین و الحیاه فی موتکم قاهرین.»

 

[شاهدخت]

عناصر این کلام امام(ع) از ذکر ابزار جنگی و تهییج و تشجیع علیه دشمن و عنصر قهرمان تا حوادث عظیم متعاقب آن، همه و همه دستمایه‌های حماسی به شمار می‌روند و با گسترش و پردازش، می‌توانند به حماسه‌های کامل ادبی تبدیل شوند.

 

[شاهدخت]

در متون دینی و مذهبی، همچون قرآن و نهج البلاغه، بازگشایی زبان نمادین، ژرفای باورها و اندیشه‌های دینی را برای مخاطب روشن می‌سازد و جاذبه معنوی و هنری خود را در فرایند تبدیل حادثه به اثر ادبی پرشکوه حماسی دو چندان می‌کند؛ به شرط آنکه قواعد هنری و ذهنی و خلاقیت ادبی در آن لحاظ شود؛ چرا که نماد چندین مدلول را در ساخت و ساحت‌های متفاوت پیش چشم و تفکر خواننده می‌نهد و انسان در گزینش یک یا چند مفهوم از آن آزاد است؛ ولی در حوزه آثار مربوط به ادیان الهی، زبان نمادین بی کرانه است و علاوه بر آنکه همه ابعاد مخلوق و طبیعت، انسان را مخاطب قرار می‌دهد، جهان رمزآلود فوق طبیعت و عالم غیب نیز با بهره گیری از این زبان است که با انسان رابطه برقرار می‌کند. در حقیقت هر چیزی که از زبان دین بیان می‌شود، صبغه ای رمزی و نمادین دارد و در مجموع، حقیقت دین بدون توجه به این زبان چندان یافتنی و ماندنی نخواهد بود.