تاریخ ایران زنان در عهد ساسانیان

[(:Shaparak]

حقوق زنان در زمان ساسانیان در امپراتوری ساسانی، دین زرتشتی نمایان کننده‌‌ی پیوند و وابستگی‌های میان زن و مرد بود. این پیوندها دربرگیرندۀ کارکرد زن و مرد، آیین‌های زناشویی و آزادی‌های زنان در جامعه و زمان‌ها می‌شد.[۱] ساختار زندگی زناشویی و آیین‌های زمانی و اجتماعی ساسانیان، دستاویزی برای موبدان و نوشتارهای دینی آن زمان بودند. زنان گرچه از حقوق (هودگان) اجتماعی (هازمانی) همچون خاوندِ (مالک) زمین بودن بهره‌مند بودند، ولی این برتری‌ها، بسته به جایگاه‌های زمانی زن (برتر، تحت سرپرستی، تک‌سالار) بود​

 

[(:Shaparak]

پیش از اینکه مسلمانان بتوانند با دستاویزی دینی بر ایران چیره شوند، بی‌گمان زنان ایران در آستانهٔ دستیابی به حقوق و خودگردانی و تک‌سالاری خود بوده‌اند که با از میان رفتن فرمانرواییِ ایرانیِ ساسانیان، این روند نافرجام ماند.[۳] وضعیت قانونی (داتیک) و اجتماعی (هازمانی) دورهٔ ساسانیان،کمابیش برپایهٔ فرمان‌های اوستا و زندِاوستا بود. چند همسری نیز رواج داشته که آن هم بسته به جایگاه و دارایی مردان آن زمان بود.​

 

[(:Shaparak]

مردان مُستمند و تنگدست روی هم رفته بیش از یک زن نداشتند. در این زمانه سالارِ خانه (کَدَگ خوتای) به همراه همسرش یا (کَدَگ بانوی) از هوده سالاری و راهبری دودمان بهره‌مند بودند.[۴]کریستیان بارتولومه طبق تحقیقاتی در مورد وضعیت زنان غیر اشرافی در دوره ساسانی در کتاب ((زن در حقوق ساسانی)) بطور خلاصه اشاره می کند که در این دوره زنان شخصیت حقوقی نداشتند یعنی فرد محسوب نمی شدند بلکه شیئی می پنداشته می شدند که قابل خرید و فروش بودند و قیمتی برابر با بردگان داشتند[۵]​

 

[(:Shaparak]

با نگاهی به کتاب‌های دوران ساسانی، دو اصل بنیادین را در موضوع زن، درمی‌یابیم. نخست، اهمیت زن و مدوّن‌بودن همهٔ شئون و حقوق مرتبط با او به گونه‌ای که سلیقه‌ها را به کم‌ترین حد ممکن تنزل می‌دهد. دوّم، جایگاه ثانوی زن به نسبت مرد. به گونه‌ای که هرگز نه از آن بالاتر و نه هم‌رده با آن قرار می‌گیرد. اوستا ویژگی‌های زن مطلوب را این چنین برشمرده شده‌است: «زنِ جوانِ درست‌گوهر، استوار، نیکنام، خوش‌خیم، خانه‌افروز که شرم و بیمش نیک و پدر و نیا و سالار خویش را دوست بدارد و زیبا و خوش‌اندام است بر زنان همال خویش رد است»​

 

[(:Shaparak]

در گات‌های زرتشت و دیگر بخش‌های اوستا، همواره به زن و مرد هم‌زمان و برابر اشاره شده‌است و در کتاب‌های تفسیری نیز، نمونه‌ای نداریم که زن نادیده گرفته شده باشد. زن پس از اینکه به خانه شوهر می‌رفت، تمام پیوندهای قانونی اش با خانوادهٔ قبلی‌اش بریده می‌شد. فرزندانی که از این ازدواج پدید می‌آمدند نام، ثروت و مرتبه اجتماعی پدر را به عنوان اخلاف قانونی او به ارث می‌بردند.[۱۰] موضوع دیگری که در قانون ساسانی شرح زیادی دربارهٔ آن داده‌شده‌است، مسئله قیمومیت صغیران و زنان و خانواده‌های بدون اعضای مذکر بود.[۱۱] گماردن یک قیّم، همواره وظیفهٔ اعضای مذکر خانواده یا تیره بود و این قیّم معمولاً مرد بود. «پس از فوت شوهر، قیّم زن، بزرگ‌ترین پسر بالغ او یا در صورتی که پسر نداشت نزدیک‌ترین خویشاوند مذکّر شوهرش بود».[۱۰] زن در ایران ساسانی از حق مالکیت درست همچو مرد برخوردار بود.​

 

[(:Shaparak]

«پس از فوت شوهر، قیّم زن، بزرگ‌ترین پسر بالغ او یا در صورتی که پسر نداشت نزدیک‌ترین خویشاوند مذکّر شوهرش بود».[۱۰] زن در ایران ساسانی از حق مالکیت درست همچو مرد برخوردار بود. به گونه‌ای که به هنگام جدایی از همسر (البته با اجازه مرد) و ازدواج با مرد دیگر، دارایی‌های منسوب به او از شوهر نخست ستانده می‌شد. حضانت فرزندان نیز با مرد بود که می‌توانست آن را به شوهر نوین زن بدهد.[۱۲]انسان‌شناسان معتقدند «چندشوهری در فرهنگ‌هایی رواج دارد که زندگی در آن‌ها دشوار است، زمین کمیاب است و داشتن یک همسر در واقع یک نوع بار اقتصادی به‌شمار می‌آید».[۱۳] در مورد جامعه ایران در عصر ساسانی شاید بتوان این نتیجه را عنوان کرد که از طریق چندشوهری زن و تولّد فرزند پسری که جانشین قانونی مرد محسوب می‌شد، امکان حفظ دارایی‌ها و اموال تضمین می‌شد.​

 

[(:Shaparak]

طبقات دوران ساسانی بنابر اوستا عبارت بودند از: روحانیون، ارتشتاران، واستریوشان (گله‌داران و کشاورزان) و دیوان‌سالاران.[۹] این طبقات اجتماعی آشکارا گروه‌هایی مردانه‌اند. با توجه به اینکه همه اوستاشناسان هم‌داستان‌اند که اوستا در ۱۲۰۰ تا ۴۰۰ پیش از میلاد نگاشته شده و تنها بر سر مکتوب‌شدن آن با دبیرهٔ کنونی‌اش – دین دبیره – در دوران ساسانی بحث شده، بدیهی است که این طبقات و تدوین این نظام مردسالارانهٔ دینی، دست کم نیم‌هزاره پیش از ساسانیان وجود داشته‌است​

 

[(:Shaparak]

با این همه باید اذعان کرد که در کتاب‌های زند و تفسیر که همه در دوره ساسانی نگاشته شده‌اند، همین نگاه مردانه به جامعه کاملاً بازتعریف و سامان‌مند شده‌است. از جمله در کتاب پهلوی شایست نشایست، چهار درجه مهتری تشخیص داده شده‌است: «خانه‌خدا (مردِ خانه)، کدخدا (مردِ روستا) و ایلخان (مرد قبیله)، فرمانروا (مرد کشور)».[۱۴] آثار دینی دوره ساسانی در نگاه به زن و مرد کاملاً یک‌دست نیستند. برای نمونه، با اینکه همه جا گفته‌شده‌است که مجرّد بودن و دوری از همسرگزینی، در فرهنگ زرتشتی دوره ساسانی بزرگ‌ترین گناه و حتی جرم به‌شمار می‌رفته‌است، ولی نویسنده کتاب شایست نشایست می‌نویسد، زن شوهر نکرده گناهکار است و نه مرد بی‌زن.​

 

[(:Shaparak]

در متنِ پهلوی خسرو و ریدگ، زمانی که خسرو از خوش‌آرزو در مورد زنان می‌پرسد وی چنین جواب می‌دهد: «بهترین زن آن است که پیوسته در اندیشهٔ عشق و محبت به مرد باشد اما از حیث اندام و هیئت نیکوترین زنان کسی است که بالایی میانه و سی*ن*هٔ فراخ و سر و سرین و گردنی خوش ساخت و پاهایی خُرد و کمری باریک و کف پایی مقعر و انگشتانی کشیده و تنی نرم و استوار دارد. باید که سی*ن*ه‌اش چون بِه، ناخنش چون برف سپید، رنگش سرخ چون انار و چشمش بادامی و نرم مانند کَرک‌بره و ابروانش چون کمان و دندان‌هایش سفید و ظریف و گیسوانش سیاهِ مایل به سرخی و بلند و هرگز گستاخ سخن نراند.»[۱۴]​

 

[(:Shaparak]

تاکنون نمونه‌ای از اِعمال خشونت فیزیکی مردان علیه زنان، مشخص نشده‌است. به نظر می‌رسد کنترل زنان و اعمال قدرت مردانه به شکلی ظریف و نمادین صورت می‌گیرد، اما به شکلی نیرومند و گسترده، تمام جنبه‌های زندگی اجتماعی این دوران را تحت تأثیر قرار می‌دهد​