تاریخ ایران سفال در دوره سلجوقیان

[.Ghazal.]

تصرف و فتح ایران توسط ترکان سلجوقی در نمو و توسعه صنایع اسلامی در آن مملکت اهمیت بسیار دارد. سلاطین سلجوقی قرن یازدهم و دوازدهم از حامیان بزرگ صنعت بودند و هنرمندان و صاحبان حرفه را در دربارها و مقر حکومت خود در مرو و نیشابور و هرات و ری و اصفهان گرد آوردند. در دوره سلجوقیان و جانشین آنها خوارزمشاهیان سفال سازان ایران ظروف سفالی عالی می ساختند که آنها را می توان در زمره بهترین و زیباترین کارهای این صنعت به شمار آورد. بسیاری از طرحها و شیوه های دوره قبل از سلجوقی توسط سفال سازان قرن دوازدهم و سیزدهم تکمیل شد. تکنیک هایی مانند لعاب جلادار نقاشی روی لعاب و زیر لعاب بیک یا چند رنگ و حکاکی و برش در مراکز مختلف سفال سازی به کار می رفتو طرق جدید تزیین از قبیل طرح مشبک با تاثیر بسیار به وجود آمد. ری که از شهر های آباد و معتبر دوره سلجوقی و نزدیک تهران فعلی بوده است یکی از مراکز مهم این صنعت گردید. خرابه های ری که سالیان دراز به وسیله دلال های عتیقه مورد استفاده واقع شد مقادیر زیادی ظروف سفالی به وجود آورده که موزه ها و مجموعه های خصوصی از آنها پر است. یکی دیگر از مراکز عمده صنعت سفال در قرن سیزدهم و چهاردهم میلادی (هفتم و هشتم هجری) شهر کاشان بود که در آنجا چندین سفال ساز مشهور ایرانی که نام آنها معروف است، سکونت داشتند و کار می کردند. از نقاط دیگر ایران که مرکز سفال سازی بود سلطان آباد و ساوه و نیشابور را می توان نام برد. از آنجائیکه در نقاط مختلف ایران انواع و اقسام ظروف سفالی ساخته می شد، اغلب به سختی می توان گفت که فلان ظرف سفالی به کدام شهر تعلق دارد. انواع مختلف سفال دوره سلجوقی را می توان با اعتبار طرز ساخت به چندین دسته تقسیم کرد.

 

[.Ghazal.]

سفال با تزیین بریده و حک و نقاشی شده:

از سفال دوره سلجوقی که تزیین آنها حک یا بریده شده چند نوع مختلف وجود دارد. بعضی از آنها در کارخانه های متعلق به دربار ساخته شده و برخی دیگر ظروفیست که به طبقه عامه و روستائیان تعلق داشته است. سفال سازان ایرانی این دوره مانند سفال سازان دوره عباسی سعی داشتند از ظروف چینی ساخت کشور چین تقلید کنند. کاسه های سفید کرم رنگ و فنجان و ابریق هایی که در نقاط مختلف ایران بخصوص در ری پیدا شده دارای شفافیت ظروف چینی می باشد. بدنه سفید این ها سخت تر و نازک تر از نمونه های قرن نهم و دهم است و نشان می دهد که صنعت سفال سازی ترقی بسیار کرده است. تزیین این ظروف که چندین نمونه آن در موزه مترو پولتین وجود دارد، به طور کم برجسته حک و بریده شده و گاهی طرح های سوراخ دار یا مشبک روی آن نیز دیده می شود. یک نمونه قدیمی این نوع ظروف ابریقی است( تصویر1) در مجموعه هاومایر در موزه متروپولیتن. تزیین آن شامل بندی است در وسر که اشکال پرنده روی آن کشیده شده و طرح های طوماری پرنده ها را از هم جدا ساخته است. یک بند دیگر دارای اشکال برگ و مشبک کاری است و معلوم است که این مشبک کاری در مراحل اولیه نمو است و بعد ها تکمیل و مفصل گردیده و از آن استفاده شایان شده است.

 

[.Ghazal.]

مشبک کاری تنها روی ظروف سفید رنگ به کار نرفته، بلکه در ظروف آبی رنگ و حتی ظروف لعابی سبز متعلق به قرن یازدهم تا سیزدهم نیز دیده می شود. از این نوع ظروف در نیشابور و ری پیدا شده و به احتمال قوی در اغلب نقاط ایران ساخته می شده است. یک نمونه مهم متعلق به اوائل قرن یازدهم بشقاب آبی رنگی است(تصویر2) که تصویر چند ماهی روی آن کشیده شده است.

 

[.Ghazal.]

شبیه این دسته ظروف سفالی سلجوقی که شرح داده شد، دسته دیگری ظروف عالی متعلق به قرن یازدهم و دوازدهم است و این ها عبارتند از بشقابهای سفید که تزیین آنها کم برجسته حک و بریده شده و با لعاب به رنگ آبی و فیروزه ای و زرد و ارغوانی نقاشی شده است. اغلب این ظروف دوره سلجوقی «لقبی» نامیده می شده و در ری پیدا شده و شاید با اعتبار صنعت محلی به این نام موسوم بوده است و در موزه متروپولیتن هشت قطعه از این ظروف متعلق به ایران وجود دارد که بوسیله « هوراس هاومایر» به موزه اهدا شده است. تزیین آنها عبارت است از شکل حیوان یا پرنده و اشکال طوماری نباتی و گاهی اشکال انسان . این تزیینات تا حدی شبیه طرح های تزیینی فلز کاری و نساجی سلجوقی قرن یازدهم و دوازدهم است. از نمونه های خوب ظرفیست با تصویر گوزن و بشقاب دیگری در موزه برلین که تصویر عقاب روی آن نقش شده و ظرف دیگری که تصویر پرنده دارد و سابقا در مجموعه «میسی» بود و فعلا در موزه کلیولند در آمریکاست.

 

[.Ghazal.]

یک گروه دیگر از سفال دوره سلجوقی متعلق به قرن دوازدهم شامل بشقاب و کاسه و ابریق است که با لعاب یک رنگ آبی با فیروزه ای یا سبز یا ارغوانی پوشیده شده . سابقا تصور می شد که محل ساخت این ظروف سلطان آباد می باشد و به نام ظروف سلطان آباد معروف بود، ولی این نسبت کاملا صدق نمیکند زیرا قطعات زیادی از سایر نقاط مانند ری و کاشان و ساوه به دست آمده که احتمال می رود ساخت همان نقاط باشد. تزیین این ظروف قرن دوازدهم از سفال قرن سیزدهم مفصل تر و متنوع تر و نمونه تکامل اسلوب سلجوقی است که اغلب از طرح های فلز کاری آن دوره اقتباس گردیده است. شکل حیوان و پرنده مورد توجه بوده و گاهی دهنه ابریقها به شکل سر پرنده ساخته شد است. تزیین روی آنها کم برجسته و حک یا بریده شده و در میان قطعاتی که طرح حک شده دارند کاسه های نازکی است با لعاب آبی. یک نمونه آن در موزه متروپولیتن موجود است که بندی دارد که حیوانات دونده بر روی زمینه اشکال طوماری روی آن نقش شده است. در قطعات دیگر طرح تزیینی کم برجسته نقش شده و چند نمونه آن که بشقاب و ابریق باشد در موزه متروپولیتن موجود است.

 

[.Ghazal.]

در میان سفال معروف به گبری دوره سلجوقی چند گروه جالب توجه که در نقاط مختلف پیدا شده وجود دارد. گرچه تزیینات این ظروف مفصل است، ولی معمولا آنها را برای استفاده طبقه روستایی می ساختند. یک گروه که در شمال ایران پیدا شده و به ناحیه آمل یا زنجان نسبت داده می شود، دارای تزیین بریده شده اشکال حیوانات و پرندگان روی زمینه طرح های طوماری است. لعاب این ظروف بی رنگ ولی با طرح های تزیینی به اسلوب ظروف ساخت چین دوره تانگ به رنگ زرد قهوه ای و سبز و ارغوانی نقش شده است. این تزیینات دارای بسیاری از صفات مشخصه دوره سلجوقی است و تاریخ ساخت آنها را باید قرن دوازدهم میلادی (ششم هجری) دانست. بهترین نوع ظروف گبری اغلب به ناحیه همدان و زنجان نسبیت داده می شود ولی اخیرا آنها را متعلق به گروس و بخصوص یسوقند میدانند. این ظروف که شامل ابریق و کاسه و کاشی به اندازه های مختلف است با اشکال انسانی و حیوانات و پرندگان و کتیبه کوفی و اشکال نباتی طوماری تزیین گردیده است. این اشکال یا روی ظوف حک و بریده شده یا اینکه اطراف طرح طوری بریده اند که خود طرح تزیینی برجسته جلوه می کند. لعاب آنها معمولا زرد رنگ است که گاهی رنگ سبز و ارغوانی نیز به آن اضافه شده است. اگرچه بعضی از قطعات ای نوع ظروف مانند کاسه ای که در(تصویر3) دیده می شود دارای طرح تزیینی عالی است ولی معمولا تزیینات این ظروف خشن و بدون دقت نقش شده و این از خصوصیات ظروف مخصوص روستاییان است. تاریخ ساخت این ظروف مختلف ذکر شده است. بعضی آنها را متعلق به قرن هشتم و نهم (دوم و سوم هجری) می دانند و عده ای از نظر اسلوب حروفی کوفی آنها را به قرن یازدهم و دوازدهم (پنجم و ششم هجری) نسبیت میدهند. شواهد و مدارک جدید تاریخ متاخر را تایید می کند و می توان گفت که قسمت عمده ظروف گبری متعلق به قرن دوازدهم است و شاید بعضی از آنها نیز در قرن یازدهم ساخته شده باشد.

 

[.Ghazal.]

انواع مختلف ظروف سلجوقی قرن دوازدهم (ششم هجری) در قرن سیزدهم (هفتم هجری) نیز ساخته می شد. به طور کلی در قرن سیزدهم تزیینات این ظروف بیشتر و مفصلتر شد و بعضی از آنها از جمله ابریق های ساخت قرن سیزدهم به جای تزیینات حک شده طرح های تزیینی قالبی دارد. یک ابریق آبی رنگ(تصویر4) با نقوش شکارچیان سوار و پیاده تزیین و در زمینه آن اشکال نباتی خطی کم برجسته کشیده شده است.

 

[.Ghazal.]

از موضوعهای مورد توجه دیگر که روی ابریق های آبی و فیروزه ای دیده می شود، تصویر دراویش در حال رقص و تصویر حیوانات و اشکال نباتی و کتابت کوفیاست. عده ای از کوزه های بزرگ که نمونه آنها کوزه ایست با لعاب فیروزه ای در موزه متروپولیتن (تصویر 5) متعلق به همین نوع ظروف سفالی است و تاریخ ساخت آنها را می توان اوائل قرن سیزدهم دانست. تزیین کردن این ظرف عبارتست از نوشته ای به خط کوفی و بندی که دارای اشکال نباتی طوماری برجسته است. در قسمت علیای بدنه تصاویر حیوانی که نیمه شیر و نیمه عقاب است بر روی زمینه اشکال نباتی نقش شده و این طرح از موضوع های مشهور دوره سلجوقی است، زیرا این نقش دو بند دیگر است که روی یکی سه ردیف اشکال هندسی لوزی شکل و روی دیگری طرح فلس ماهی کشیده شده است. از این نوع کوزه فقط شش عدد موجود است. سابقا تصور می شد که این ها در سلطان آباد ساخته شده باشند، ولی اخیرا آنها را به کاشان نسبت داده اند.

 

[.Ghazal.]

سفال سازان سلجوقی اواخر قرن دوازدهم با تکنیک نقاشی زیر لعاب که اغلب با تکنیک های دیگر ترکیب می کردند آشنایی داشتند. در یک دسته سفال جالب توجه و قطعاتی که از این نوع سفال در ری پیدا شده، دیده می شودکه تزیین برجسته از یک قطعه سیاه که با لعاب آبی پوشانیده شده تشکیل یافته است. طرح تزیینی شامل برگ نخلی طوماری و اشکال حیوانات و پرندگان و اشکال انسانی است که به طور موثر به شکل سیلوئت کشیده شده است. از این نوع سفال دو قطعه در موزه متروپولیتن موجود است. روی یکی از آنها تصویر مرد نشسته ای دیده می شود که با اسلوب ظروف لعابی جلادار ری متعلق با اواخر قرن دوازدهم و اوائل قرن سیزدهم است. دیگری فنجانی است که کتیبه بریده و بند های عمودی دارد. یکی از عالیترین نمونه های این نوع ظروف در مجموعه« هوراس هاومایر» نیویورک است که تصویر سواری بر روی زمینه اشکال نباتی روی آن نقش شده است. یک نوع دیگر این ظروف آنهایست که طرح تزیینی به رنگ سیاه یا قهوه ای زیر لعاب کرم رنگ نقاشی شده است.

 

[.Ghazal.]

یک نوع دیگر ظروف سفالی که نقاشی زیر لعاب آن به رنگ سیاه و لعاب آن بی رنگ یا آبی است دارای طرح های تزیینی شامل اشکال طوماری بر گدار و دسته گل سیاه و گیاه و پرنده و ماهی است که به طور اختصار و با اسلوب تاثیری اقتباس از اسلوب عباسی قرن نهم کشیده شده است. اغلب یک یا دو بند کتیبه در هر دو طرف ظرف نیز دیده می شود.این نوع سفال را به احتمال قریب به یقین می توان به اوائل قرن سیزدهم(هفتم هجری) نسبت داد، زیرا چند قطعه تاریخ دار از این نوع ظروف به دست آمده است. قدیمی ترین آنها قطعه ای است که در سال 1204 میلادی (601هجری) ساخته شده و در مجموعه گمسر گان در اسکندریه موجود است. قطعات دیگری دارای تاریخ 1211 میلادی (608 هجری) و 1214 میلادی (611 هجری) در موزه ملی استکهلم و مجموعه « سر ارنست دبنهام» در لندن محفوظ است. این ظروف معمولا به سلطان آباد و اخیرا به کاشان نسبت داده می شود. از ظروف کامل و قطعاتیکه در ری و ساوه به دست آمده معلوم می شود که این نوع ظروف در چندین مرکز سفال سازی ساخته می شده است. اشکال طوماری بر گدار این ظروف در قطعاتی که دارای تصاویر انسانی است دیده می شود، از جمله کوزه ایست در مجموعه برانگوین در لندن و کاسه ایکه تصویر دو آدم نشسته روی آن کشیده شده در مجموعه پیلزبری در میناپولیس امریکا. در کاسه زیبایی که در موزه متروپولیتن (تصویر6) طرح طوماری برگدار در داخل ظرف کشیده شده است، دوره لبه آن اشکال نباتی طوماری است که روی ظرف بریده شده و با لعاب بی رنگ پوشانیده شده است.