مهره داران شاهین

[سلین]

شاهین نام عمومی ۳۷ گونه پرنده شکاری است که در سردهٔ Falcon قرار می‌گیرند و در تمام قاره‌های جهان به جز قطب جنوب زندگی می‌کنند. شاهین‌ها با چشمان کاملاً سیاه، بدن لاغر، بال‌های نوک‌تیز و منحنی، وجود یک پلکان در منقار بالا، توانایی پرواز با سرعت بسیار بالا و تغییر جهت ناگهانی از دیگر پرندگان شکاری متمایز می‌شوند. شاهین‌ها در سال اول عمر خود شهپرهایِ پروازِ بلندتری دارند که مشابه پرندگان شکاری چندمنظوره است (شاهین‌ها از نظر نوع شکار و تکنیک شکار یک شکارچی تخصصی محسوب می‌شوند) تا به این شیوه بهتر بتوانند پرواز را بیاموزند و در سال‌های بعد با تغییر شهپرها تکنیک‌های پروازی خاص شاهین را می‌آموزند. شاهین‌ها در شکار پرندگان در حال پرواز تخصص دارند و با منقار خود شکار را می‌کشند درحالیکه پرندگان شکاری دیگر تکنیکهای متنوعی در اين كار دارند و با پنجه‌های خود طعمه را می‌کشند. شاهین بحری (یا بحری) که بیشترین پراکندگی را در بین شاهین‌ها دارد با رکورد سرعت ۳۹۰ کیلومتر در ساعت سریعترین جاندار روی کره زمین است. بالابان (پرنده)، لاچین و ترمتای از دیگر انواع معروف شاهین هستند. شاهین‌هایی که بال‌های باریکتر و درازتر دارند به «لیل» معروف هستند این نوع بال‌ها برای شکار پرندگان بسیار مانور پذیر همچون پرستو و بادخورک مناسب است. شاهین‌های نسبتاً کوچک و چاقتری که به پرواز درجا علاقه دارند نیز به دلیجه معروف هستند. شاهین‌ها از دیرباز محبوبترین پرندگان در بازداری بودند و از شاهین‌های رام‌شده و آموزش‌دیده برای شکار استفاده می‌شد

 

[سلین]

واژه‌شناسی
شاهین در پارسی یعنی منسوب به «شاه» یا به گفته دیگر «شاهانه»، چنین ترکیبی را در واژگان همسان دیگر همچون آهنین (منسوب به آهن)، آتشین (منسوب به آتش)، سنگین (منسوب به سنگ) و رنگین (منسوب به رنگ) می‌بینیم. با آنکه پیشینه شکار با شاهین به دوره پادشاهی آشور بازمی‌گردد، گمان می‌رود در دوره ساسانی ورزش شاهان بوده چرا که در دوره اسلامی گسترش یافت.[نیازمند منبع] شکار با شاهین پس از آن به اروپا گسترش پیدا کرد. نام شاهین می‌تواند از شکار کردن شاه با پرنده شکاری ریشه گرفته باشد.[نیازمند منبع] در اوستا دو بار از این مرغ با نام «سئن» (Saena) یاد شده‌است و اوستاشناسان اروپایی آن را به معنی عقاب برگردانده‌اند؛ گرچه تردیدی نیست که سئن همان شاهین (عقاب) است.[۳] در بسیاری از گویش‌های کنونی ایران نیز چنین آمده‌است و از جمله نامی به صورت «شائین» (Shain) به جای مانده‌است. (حاشیهٔ برهان چ معین)

 

[سلین]

نماد​

نقش شاهین بر روی نشان کوروش بزرگ

ابوریحان بیرونی درکتاب «التفهیم» می‌گوید:

عقاب زرین نشان پرچم ایران باستان بوده‌است، نقش شاهین بر درفش هخامنشی نشانه‌ای از پیروزی و نمادی از اهورامزدا در پرندگان می‌باشد. (نام این پرنده شهباز است که بسیار کمیاب و زیبا بوده)

صفت شاهین از واژهٔ شاه درآمده و این پرنده به واسطه شکوه، توانایی، سپنتایی و تقدس خود «شاه مرغان» نامیده شده‌است.

شاهین زرین علامت و نشانی بود روی درفش سپاه ایران، در سر لشکریان در روزگار هخامنشیان شاهین شهپر گشوده در سر نیزهٔ بلندی برافراشته به همه نمودار بود. پس از سپری شدن شاهنشاهی و دست یافتن اسکندر در پایان سدهٔ چهارم پیش از میلاد، اسکندر آن را نقش سکهٔ پادشاهی خود قرار داد

​

 

[سلین]

شاهین در دوران ساسانی​

از شاهین در دروران ساسانی و مزدیسنا به نیکی یاد نمی‌شود و در بندهش بیان شده‌است که «هرمزد چون مرغ شاهین را آفرید گفت که تو مرغ شاهین را آفریدم که از تو مرا رنج بیش باشد که خشنودی زیرا کام اهریمن بیش ورزی که آن من. بمانند مردم دروند که از خواسته سیر نشوند، تو نیز از کشتن مرغ، سیر نشوی. اما اگر تو را نمی‌آفریدم، آنگاه اهریمن گرگ پردار را بسان تن تو می‌آفرید و نمی‌گذاشت آفریدگان زیست کنند»

 

[سلین]

کاربرد نام شاهین​

تندیس شاهین در شهر شاهین‌دژ
شاهین پرنده‌ای است فرخنده و خجسته و در توانایی و شکوه سرآمد پرندگان است این پرنده هوشیار و چالاک در بیشه زارها و مناطق کوهستانی دیده می‌شود و ایران هم نشیمنگاه این مرغ بوده و هست.

نام بعضی از مکان‌ها از این پرنده‌گرفته شده‌است، مانند: شاهین‌دژ،سنندج (سائین دژ)، سیندخت (سائین دخت) وسناباد(نام کهن مشهد ) و صایین قلعه و نیز شهرها و بخش‌ها و روستاهایی چون شاهین شهر، شاهین آباد،شاهین تپه، شاهین دشت، شاهین‌ویلا و جز آن.

 

[سلین]

شاهین در فرهنگ و ادب ایران
شاهین جایگاه والایی در ادبسار ایران زمین داشته‌است. در سروده‌های بسیاری از سرایندگان پارسی‌گوی، «شاهین» به نماد دلیری و چالاکی یاد شده‌است. این پرنده با آنکه از قوش و عقاب کوچکتر است، به پشتوانه گستاخی و دلیری که دارد گاهی به عقاب و قوش می‌تازد.[۳] نمونه‌هایی از یادکرد «شاهین» در ادبسار پارسی: نشستنگه و مجلس و می گسار\t\tهمان باز و شاهین و یوز و شکار (فردوسی) ز شاهین و از بازو پران عقاب\t\tز شیر و پلنگ و نهنگ اندر آب (فردوسی) سگ و یوز در پیش شاهین و باز\t\tهمی راند بر دشت روز دراز (فردوسی) هزار کبک ندارد دل یکی شاهین\t\tهزار بنده ندارد دل خداوندی (شهید بلخی) دم عقرب بتابید از سر کوه\t\tچنان چون چشم شاهین از نشیمن (منوچهری) در هوا چند معلق زنی و جلوه کنی\t\tای کبوتر نگران باش که شاهین آمد (حافظ) تفکر کن در این معنی تو در شاهین و مرغابی\t\tگریزان است این از آن و آن بر این ظفر دارد (ناصرخسرو) تو بر بالای علم آنگه رسی باز\t\tکه بر شاهین همت نشکنی پر (ناصرخسرو) چو شاهین بازماند از پریدن\t\tز گنجشکش لگد باید چشیدن (نظامی) سوی شاهین بحری بازگشتی\t\tکه وحشی‌تر شود شاهین دشتی (نظامی) کجا گشت شاهین او صیدگیر\t\tز شاهین گردون برآرد نفیر (نظامی) شبروی کرده کلنگ آسا بروز\t\tهمچو شاهین کامران خواهد نمود (خاقانی) فرود آمد یکی شاهین بشبگیر\t\tتذرو نازنین را کرد نخجیر (نظامی) زآهنین چنگال شاهین غمت\t\tرخنه رخنه ست اندرون من چو دام (سعدی) بسی نماند که در عهد رای و رایت او\t\tبه یک مقام نشینند صعوه و شاهین (سعدی) شهپر زاغ و زغن زیبای قید و صید نیست\t\tاین کرامت همره شهباز و شاهین کرده‌اند (حافظ) کف یوز پر مغز آهو بره\t\tهمه چنگ شاهین دل گودره (عنصری) نگاره این پرنده در کنده‌کاری‌های بناهای باستانی ایران دیده می‌شود. همچنین بر روی درفش هخامنشیان نگاره ای از این پرنده شکل گرفته بود. در نشان باشگاه فوتبال شاهین تهران هم نمادی از این پرنده به کار گرفته شده‌است.