تاریخ ایران شاه اسماعیل دوم

[SHAHDOKHT]

شاه اسماعیل دوم (۲۸ مه ۱۵۳۷ میلادی/۹۴۳ ه‍. ق[یادداشت ۴] – ۲۵ نوامبر ۱۵۷۷ میلادی/۹۸۴ ه‍. ق) سومین پادشاه ایران صفوی بود. او از سال ۱۵۷۶ میلادی (۹۸۳ ه‍. ق) تا سال ۱۵۷۷ میلادی (۹۸۴ ه‍. ق) به مدت یک سال و نیم بر ایران حکمرانی کرد. از دیدگاه مورخان، شاه تهماسب یکم پدر وی به دلایل مختلف همچون نگرانی از دست دادن تاج و تخت و جنگ طلبی‌های فرزندش علیه امپراتوری عثمانی، به منظور دور کردن پسرش از دربار، او را به حاکمیت هرات منصوب کرد اما خودسری و ناسازگاری اسماعیل با حاکم هرات، دستور جهت جمع‌آوری سپاه از طوایف و برنامه‌ریزی برای لشکرکشی به عثمانی با توجه به پیمان آماسیه، بیشتر شدن محبوبیت اسماعیل میرزا پس از پیروزی‌های مختلف بر عثمانی‌ها نزد مردم به خصوص سپاه قزلباش، حسادت یا نگرانی شاه تهماسب از ترس گرفتن منصب پادشاهی توسط اسماعیل میرزا و به ستوه آمدن شاه از ولنگاری و عیاشی‌های شاهزاده اسماعیل باعث شد شاه تهماسب یکم، اسماعیل میرزا را حدود بیست سال در زندان حبس کند.

 

[SHAHDOKHT]

سلطنت
۹۸۴–۹۸۵ قمری
۱۵۷۶–۱۵۷۷ میلادی
تاج‌گذاری
۲۲ اوت ۱۵۷۶ا[ت ق ۱][۱][۲][۳]
پیشین
تهماسب یکم[۳]
جانشین
محمد خدابنده[۳]
زاده
۲۸ مه ۱۵۳۷ میلادی
قزوین یا قم[۴]
درگذشته
۲۵ نوامبر ۱۵۷۷ میلادی[۵][۳]
قزوین، ایران
آرامگاه
شاهزاده حسین (قزوین)
همسر(ان)
پری‌پیکر بیگم
فرزند(ان)
سلطان شاه‌شجاع‌الدین محمدمیرزا
صفیه سلطان بیگم
فخرجهان بیگم
گوهر سلطان بیگم
نام کامل
ابوالمظفر شاه اسماعیل بن شاه طهماسب صفوی الحسینی الموسوی، ملقب به عادلی (تخلص شعری)[۶] و اسماعیل دیوانه[یادداشت ۱][۷]
دودمان
صفویان
پدر
تهماسب یکم[یادداشت ۲]
مادر
سلطانم بیگم
دین و مذهب
اسلام، شیعه دوازده‌امامی[۸][یادداشت ۳]

 

[SHAHDOKHT]

شاه اسماعیل دوم پس از مرگ پدر در مبارزه برای کسب جانشینی و همچنین پس از تاجگذاری و به منظور تثبیت قدرت، کشتارهای بسیاری انجام داد و بسیاری از خاندان سلطنتی را به قتل رساند. او با وجود انجام منکرات، فردی مذهبی و پیرو مذهب شیعه بود. وی در جوانی در محضر عالمان شیعه قواعد و اصول مذهب شیعه را آموخته بود. وی چون یک پادشاه بود و حفظ حکومت برایش از مهم‌ترین امور محسوب می‌شد، در سرآغاز سلطنتش برای کوتاه کردن دست علمای پرقدرت تشیع در آن مقطع زمانی، آنان را تحقیر، زندانی یا تبعید کرد و به روحانیون اهل سنت اهمیت زیادی داد و از آنان حمایت کرد اما از آنجا که مذهب تشیع در آن هنگام کیش رسمی و عرفی جامعه بود و در میان قزلباشان و عامه مردم محبوبیت داشت، شاه اسماعیل دوم قادر نبود بیش از پیش بر سیاست تساهل و مسامح خود با سنیان پافشاری کند لذا با یک تاکتیک سیاسی تغییر خط مشی داد و کوشید اعتقاد خود به مذهب تشیع را آشکار دارد. در دوره شاه اسماعیل دوم مرزهای کشور آرام و جان و مال مردم از گزند گذر سپاهیان و یورش بیگانگان در امنیت بود. شاه اسماعیل دوم به دلیل اینکه از نفوذ و قدرت سران طوایف قزلباش در هراس بود، دست بسیاری از آنان را از کارهای لشکری و دولتی کوتاه ساخت و جوانان خام و کم تجربه را به جای ایشان منصوب نمود. او در دوران زمامداریش، هیچ جنگی برپا نکرد و جز ازبکان که یک بار به نیشابور حمله کردند و شکست خوردند، هیچ نیروی بیگانه‌ای به شهرها و روستاهای ایران دست درازی نکرد. در دوران پادشاهی او بین عثمانی و ایران هرگز جنگی اتفاق نیفتاد و پیمان آماسیه همچنان پا بر جا بود اما روابط دو دولت همواره متشنج بود و صلح بیشتر به آتش‌بس شبیه بود. شاه اسماعیل دوم برای نخستین بار نماد شیر و خورشید را به رنگ طلایی بر روی پرچم ایران سوزن‌دوزی کرد. این پرچم تا آخر دوره صفوی نیز درفش رسمی ایران بود.[۹]

 

[SHAHDOKHT]

خشونت اسماعیل، طرد پریخان خانم دختر قدرت‌طلب و بانفوذ شاه تهماسب، طرز رفتار وی با قزلباشان و مخالفان خود و همچنین به عقیده برخی از مورخان گرایش نهان وی به تسنن، باعث گردید عده‌ای از سرداران قزلباش توطئه‌ای ترتیب داده و وی را در سن ۴۳ سالگی مسموم کردند. شاه اسماعیل دوم را یک روز پس از مرگ در امام‌زاده شاهزاده حسین قزوین دفن کردند. پس از او شاه محمد خدابنده به عنوان چهارمین شاه صفوی به سلطنت رسید. پیگیری نشدن و ناگهانی بودن مرگ شاه توسط مقامات رسمی و امرا موجب ابهام در مورد قتل وی از نظر مردم شد به همین دلیل پس از مرگ وی در سال‌های بعد چهار نفر به دروغ خود را شاه اسماعیل خوانده و در پی به دست گرفتن قدرت برآمدند.

 

[SHAHDOKHT]

شاه اسماعیل دوم، دومین پسر شاه تهماسب یکم[۲۹][۳۰] و مادر وی زنی از ایل ترکمان (ترکمن) به نام سلطانم (دختر موسی سلطان موصلوی ترکمان) بود. فاروق سومر مورخ ترک او را دختر عیسی‌بیک موصلوی ترکمان می‌داند.[۳۱][۳۲][۳۳][۳۴][۳۵]

تاریخ تولد اسماعیل میرزا در میان مورخان مورد اختلاف است. حسن بیک روملو در احسن التواریخ تاریخ میلاد او را ۹۳۹ هجری قمری (۱۵۳۳ میلادی) ذکر می‌کند.[۳۶]والتر هینتس در کتاب شاه اسماعیل دوم صفوی در مورد زاد روز اسماعیل این‌گونه می‌نویسد که حتی یکی از مورخان ایرانی هم تاریخ تولد شاه اسماعیل دوم را ذکر نکرده‌اند. سفیر جمهوری ونیز به نام وینچنزو دلی الساندری در گزارشی که به سال ۱۵۷۲ میلادی[ت ق ۳] به سنای ونیز داده، سن شاهزاده اسماعیل را ۴۱ سال ذکر کرده‌است، زیرا بر حسب قول همان راوی ولیعهد یعنی شاهزاده محمد خدابنده در آن زمان ۴۳ بوده‌است، ولی حسن روملو او را در آن هنگام ۴۱ ساله دانسته، پس نمی‌توان به رقم مذکور از طرف وینچنزو دلی الساندری بدون قید و شرط اعتماد کرد. به هر حال اگر نسبت سن هر دو شاهزاده را همان‌طور که وینچنزو دلی الساندری گفته معتبر بدانیم، پس باید اسماعیل میرزا در سال ۱۵۳۴/۱۵۳۳ میلادی[ت ق ۴] زاده شده باشد که با رقم مذکور از طرف تئودورو بالبی مطابقت دارد.[۳۷][۳۸][۳۹][۴۰][۴۱] بر طبق رقم ذکر شده در زبدة التواریخ، شاه اسماعیل دوم در ۴۳ سالگی کشته شد، بنابراین تاریخ تولد وی ۱۵۳۵ میلادی[ت ق ۵] بوده‌است.[۴۲][۴۳]

 

[SHAHDOKHT]

دکتر منوچهر پارسادوست در کتاب شاه اسماعیل دوم شجاع تباه شده تاریخ تولد شاه اسماعیل دوم را ۲۸ مه ۱۵۳۷ میلادی[ت ق ۶] ذکر می‌کند.[۴۴] اندرو نیومن نیز در کتاب ایران صفوی، تولد دوباره امپراتوری ایران تاریخ تولد اسماعیل را ۱۵۳۷ میلادی یادآور شده‌است.[۴۵]

احمد قمی نیز در خلاصة التواریخ زاد روز او را ۹۴۳ هجری قمری یادآور می‌شود. نصراله فلسفی نیز در کتاب زندگانی شاه عباس اول همانند آنچه در خلاصة التواریخ آمده تاریخ تولد اسماعیل میرزا را ۹۴۳ هجری قمری ذکر می‌کند.[۴۶]

اسماعیل میرزا دومین پسر شاه تهماسب پس از محمد میرزا (بعداً شاه محمد خدابنده) بود. اسماعیل و محمد هر دو از یک مادر بودند.[۴۷][۴۸][یادداشت ۱۰] شاه تهماسب ۱۲ پسر و ۸ دختر داشت. برادران وی شاهزاده محمد (زاده ۱۵۳۲ میلادی)، مرادمیرزا، شاهزاده حیدر (زاده ۱۵۵۵ میلادی)، شاهزاده سلیمان (زاده ۱۵۵۵ میلادی)، شاهزاده مصطفی (زاده ۱۵۵۷ میلادی)، شاهزاده محمود (زاده ۱۵۵۹ میلادی)، شاهزاده امامقلی (زاده ۱۵۶۳ میلادی)، شاهزاده علی (زاده ۱۵۶۳ میلادی)، حمیدمیرزا، زین‌العابدین میرزا، موسی میرز و خواهران وی گوهر سلطان بیگم، پریخان خانم، خدیجه سلطان بیگم، زینب بیگم، مریم سلطان بیگم، فاطمه سلطان بیگم، شهربانو خانم و خانش بیگم بودند.[۴۹] شاه اسماعیل دوم یک پسر به نام ابوالفوارس شجاع‌الدین محمد و سه دختر به نام‌های صفیه سلطان بیگم، گوهر سلطان خانم و فخر جهان خانم داشت.[۵۰][۵۱][۵۲] هر یک از برادران شاه اسماعیل دوم برای خود لله‌ای داشت.[۵۳]

 

[SHAHDOKHT]

اسماعیل دوران کودکی خود را در دربار گذراند.[۵۴][۵۵] از آنجا که محمد خدابنده در کودکی نایب السلطنه خراسان شد و همراه لله خود به هرات فرستاده شد،[۵۶] اسماعیل میرزا به مدت نزدیک ۲۰ سال تنها پسر شاه تهماسب بود که در نزد وی و در دربار قزوین به سر برد؛ بنابراین بسیار از مهر پدری برخوردار شد. اسماعیل در دوران کودکی فنون سواری، تیراندازی، به کار بردن سلاح‌های جنگی و همچنین خواندن و نوشتن را آموخت.[۵۷][۵۸]

 

[SHAHDOKHT]

اسماعیل میرزا در سن ۱۴ سالگی برای نخستین بار منصب سیاسی گرفت. وی در سال ۱۵۴۷ میلادی به جای القاس میرزا نایب السلطنه شروان شد[۵۹][۶۰][۶۱][۶۲] و گوگجه سلطان قاجار را به عنوان لله و وزیر، همراه وی کردند. اسماعیل میرزا با واحدهای قزلباش توانستند قوای شروانشاهان را شکست دهند.[۶۳][۶۴][۶۵]

 

[SHAHDOKHT]

در پاییز ۱۵۵۵ میلادی[۸۹] شاه تهماسب پس از صلح آماسیه، از اردوی قراباغ عازم تبریز شد و در آنجا کاخ تفریحی شمال آباد را برای اقامت خود انتخاب کرد. وقایع‌نگاران ایرانی همه متفق‌القول نوشته‌اند که این باغ بسیار زیبا و شگفت‌انگیز ساخته شده‌است. شاه تهماسب قصد داشت در جشنی هم از سپاهیان و سرداران جنگ‌های ایران و عثمانی تقدیر کند و هم مراسم ازدواجی برای اسماعیل میرزا بر پا کند. عروس پیکرسلطان بیگم دختر خانیش‌بیگم (خواهر شاه تهماسب) و شاه نعمت‌الله یزدی بود. از مهمانان این جشن به صورت شاهانه پذیرایی شد. نوازندگان، خوانندگان و رقاصه‌ها در این جشن حضور داشتند.[۹۰] جشن ازدواج در باغ شمال تبریز برای مردان و در باغ عشرت آباد برای زنان بر پا گردید.[۹۱]

حسن‌بیگ روملو در احسن التواریخ می‌نویسد در جشن عروسی اسماعیل میرزا «مطربان خوش آواز و خنیاگران چنگ نواز در آن بزمگاه نوای خسروانی و صوت داودی و لحن باربدی ادا کرده و از صدای قانون ملک در فلک به رقص درآمد.» اسکندر بیک منشی نیز در کتاب عالم آرای عباسی روایت کرده که در این جشن، سران قزلباش به نوازندگان و خوانندگان آن قدر پول نثار کردند که «ارباب طرب و ساز و مغنیان نغمه‌پرداز از بسیاری نثار که در آن عشرت‌سرا فراهم آمده بود بی‌نیاز گشتند.»[۹۲]

 

[SHAHDOKHT]

شاه تهماسب صفوی ۲۳ سال پیش از ازدواج اسماعیل میرزا از تمام کارهای خلاف شرع توبه کرده بود و در رعایت امور اعتقادی و دینی بسیار حساس شده بود. اسماعیل میرزا نیز به اقتضای سن و سال جوانی پیوسته در مراسم‌ها و مجالس بزم شرکت می‌کرد و نسبت به تعصبات مذهبی پدر بی‌اعتناء بود. رفتارهای اسماعیل میرزا نهایتاً احساس مذهبی پدر را جریحه‌دار کرد.[۹۳] رفتار اسماعیل میرزا باعث شد شاه تهماسب از اقامت بیشتر شاهزاده در دربار قزوین، دلخوش و راضی نباشد لذا اسماعیل میرزا را در ۳ آوریل ۱۵۵۶ میلادی[ت ق ۱۶][۹۴] به هرات می‌فرستد تا به جای برادر بزرگترش محمد خدابنده، حکمران آنجا گردد.[۹۵] محمد خدابنده از سال ۱۵۳۵–۱۵۳۶ میلادی[ت ق ۱۷] حکمران هرات بود و محمدخان شرف‌الدین اوغلی امیرالامرای هرات از طایفه تکلو به عنوان لله او منصوب شده بود. اسماعیل میرزا در آغاز ژوئن وارد هرات می‌گردد؛ ولیعهد (محمد خدابنده) نیز به استقبال اسماعیل میرزا می‌رود.[۹۶][۹۷][۹۸] اسماعیل میرزا به فرمان شاه تهماسب یکم با علی سلطان تکلو به هرات رفت. علی سلطان تکلو مأمور بود که وی را به محمدخان شرف‌الدین اوغلی امیرالامرای هرات بسپارد و محمدمیرزا (بعداً شاه محمد خدابنده) را با خود به قزوین (پایتخت) آورد.[۹۹]

در برخی کتب تاریخی عثمانی نوشته شده که چون اسماعیل میرزا بدون اجازه شاه تهماسب به قلعه‌های مرزی عثمانی حمله می‌کرد، شاه او را از مرزهای عثمانی دور کرد و به خراسان (هرات) فرستاد.[۱۰۰][۱۰۱]