آموزشی شرح و توضیح عروض

[آیناز]

ب ) بخش عروض :

هجا : يك واحد گفتار است كه با هر ضربه ي هواي ريه به بيرون رانده مي شود .

انواع هجا :

1- هجاي كوتاه : داراي دو حرف ( صامت + مصوت كوتاه ) است با علامت U مثل : نَه = نَ

2- هجاي بلند : داراي سه حرف ( صامت + مصوت كوتاه + صامت = نَر ) ، ( صامت + مصوت بلند = ما ، با ) است با علامت –

3- هجاي كشيده : داراي چهار يا پنج حرف ( صامت + مصوت كوتاه + صامت + صامت = نَرم ) ( صامت + مصوت بلند + صامت + صامت = پارس ) است با علامت – U مثل : نَرم ، پارس ،

تبصره :

1- امتداد هر مصوت بلند دو برابر مصوت كوتاه است و در وزن شعر دو حرف به حساب مي آيد .

2- " آ " در خط ، برابر است با همزه و مصوت بلند " آ " لذا سه حرف به حساب مي آيد .

3- " آ ، و ، ي " وقتي دومين حرف هجا باشند مصوت بلند هستند و دو حرف به حساب مي آيند . مثل : سود ، كار ، ديد ولي در كلمات " وام ، قول ، سيل ياد " ، ( و ، ي ) صامتند .

 

[آیناز]

قواعد تقطیع :

در تقطیع اشعار به ارکان عروضی مراعات نکات زیر امری ضروری است :

1 – درعمل تقطیع حروف ملفوظ دارای درجه ی اعتبار است نه حروفی را که بر روی کاغذ نوشته می شود

2- امکان حذف همزه : هر گاه قبل از همزه آغاز هجا حرف صامتی بیاید همزه را می توان حذف کرد چون با حرف قبل و بعد خود یک جا تلفظ می شود . مثل : در آب = د - راب

3- حرف مشدد ( ّ ) در تقطیع دو بار به حساب می آید . معلّم = معللم

4- تنوین : چون مکتوب نیست نون ساکن می گذارند . مثلا‍‍ً = مثلن

5- نون ساکن بعد از مصوت بلند( آ – او – ای ) حذف می شود . کاروان = کاروا

6-چنان چه این ( ن ) به هجای بعد منتقل گردد در این هجای جدید چون بعد از مصوت بلند قرار نمی گیرد به حساب

مي آيد .

 

[آیناز]

7- انواع واو :

الف ) واو بیان ضمه : به هنگام تقطیع حذف می شود و حرف ماقبل خود را مضموم می کند .مثل : چون – چو -دو ( عدد )- تو - خود = چُن – چُ – دُ – تُ – خُد

ب ) واو عطف ) هر گاه میان دو کلمه قرار گیرد حرف ما قبل آن را مضموم مي شود و واو حذف می شود . راه و چاه = راهُ چاه . گاهی واو عطف ملفوظ است و در تقطیع به حساب می آید . سر وَ سی*ن*ه

ج ) واو معدوله ) واوی که نوشته می شود ولی خوانده نمی شود از تقطیع حذف می شود . خواهر = خاهر

8- های غیر ملفوظ چون به تلفظ در نمی آیداز تقطیع حذف می شود و حرف ما قبل آن مکسور می شود .

که – چه – آهسته = کِ – چِ – آهستِ

9- کلماتی که واو با کرسی همزه ( ء ) دارند به صورت ( ع ) تلفظ می شود . مئودًب = معددب

10 – هجای پایان مصراع چه کوتاه باشد چه کشیده همیشه بلند به حساب می آید . باد = -

11- در کلمات بسیطِ ( ساده ) فارسی هیچ گاه مصوت بلند ( ای – i ) قبل از ( ی - y ) قرار نمی گیرد پس کلماتی نظیر گیاه – سیاه را چنین می نویسیم : ( گِ – یاه ) - ( سِ – یاه ) یعنی هجای اول با کسره تلفظ می شود.

( بیا = بِ – یا ) – ( روحانیون = رو – حا – نِ – یون ) – ( زیاد = زِ – یاد ) – بیاموز = بِ – یا – موز )

وزن شعر : عبارت است از نظمي در اصوات گفتار مثل وزن شعر فارسي كه بر مبناي كميت هجاها است .

عروض : علمي است كه قواعد تعيين اوزان شعر ( تقطيع ) و طبقه بندي اوزان را ، از جنبه ي نظري و عملي به دست

مي دهد .

 

[آیناز]

واحد وزن : در شعر فارسي مصراع است و در شعر عرب بيت است .

قواعد تعيين وزن :

1- درست خواندن و درست نوشتن ( استفاده از خط عروضي ) 2- تقطيع هجايي 3- تقطيع به اركان 4- اختيارات شاعري

تقطيع هجايي : مشخص كردن هجاهاي شعر اعم از كوتاه ، بلند و كشيده است .

تقطيع به اركان :

هجاهاي هر مصراع را سه تا سه تا يا چهار تا چهار تا يا چهار تا سه تا بر اساس نظمي كه دارند جدا مي كنيم

اركان عروضي :

وقتي اجزاي شعري را به اجزاي چهارتا چهار تا يا سه تا سه تا يا چهار تا سه تا كه نشان دهنده ي نظم آنها باشد ، جدا كرديم نام معادل آنها را مي آوريم .

اركاني كه در آغاز و ميان و پايان مصرع مي آيند :

الف ) اركاني هستند كه هجاي آخر آنها بلند باشد مثل : فاعِلاتُن = ( فا - ، ع U ، لا - ، تُن - ) مُفتَعِلُن = ( مُف - ، تَ U ، عِU ، لُن- ) مَفاعيلُن = ( مَ U، فا- ، عي- ، لُن- )

ب ) اركاني كه در آخر مصرع قرار نمي گيرند . آخرين هجاي هر يك از اين اركان كوتاه است .

مثل : فاعِلاتُ = ( فا- ، عِU ، لا- ، تُ U) مفعولُ = ( مَف- ، فu ، عو- ، لُu ) مفاعلُ = ( مَ u، فا - ، عِu ، لُ u )

ج ) اركاني كه فقط در آخر مصراع قرار مي گيرند . مثل : فَعَل = ( فَu ، عَu ، لu ) فَع = ( فَع- )

بَحر : بر وزن شهر به مفهوم دریاست . چون موسیقی دارای دستگاه گوناگونست در وزن اشعار فارسی نیز دستگاه متفاوتی است که به هر یک از این دستگاه ها بحر نامیده می شود . مانند بحر هَزَج – رَجَز – مُتِقارِب – رَمَل

 

[آیناز]

سالم : اگر ارکان بیتی به صورت ( توالي )کامل تکرار شود و هیچ گونه زحافی نداشته باشد سالم می گویند .

زَحاف : وزنی که از اجزای غیر سالم تشکیل شده باشد بحر غیر سالم یا مزاحف گویند .

مُثَمًن : اگر ارکان مصرعی چهارركني باشد با مصرع بعدش مجموعا هشت رکن می شود که به آن مُثَمًن گویند .

مُسَدًس : اگر ارکان مصرعی سه ركني باشد با سه ركن مصرع بعدي شش ركني می شود که به آن مسدس مي گویند .

بحور رایج در شعر فارسی : ( رَمَل – مُتِقارِب – هَزَج – رَجَز )

الف ) بحر رَمَل :

از تکرار فاعِلاتُن به دست می آید.

زحاف رایج بحر رَمَل :

1- فَعَلاتُن : حذف حرف دوم فاعلاتن است که نام آن مَخبون است.

2- فَعَلاتُ حذف حرف دوم و آخر فاعلاتن است که نام آن مَشکول است .

3- فاعِلُن : حذف حرف پنجم و ششم فاعلاتن است که به آن مَحذوف گویند.

4- فَعَلُن : حذف دوم و پنجم و ششم از فاعلاتن است که به آن مَقصور گویند .

 

[آیناز]

اوزان رایج بحر رَمَل :

فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن = بحر رَمَل مثمن سالم

فاعلاتُن – فاعلاتن – فاعلن = بحر رمل مسدًس محذوف

فَعَلاتُ فاعِلاتُن فعلاتُ فاعلاتُن = بحر رمل مثمًن مشکول

فَعَلاتُن فَعلاتُن فَعَلُن + بحر رمل مسدًس مَخبون مقصور فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن فعلن = بحر رمل مُثَمًن مقصور

ب )بحر مُتِقارِب : از تکرار فَعُولُن به دست می آید .

زحاف رایج بحر مُتِقارِب :

1- فَعول : حذف حرف آخر فعولُن است که به آن مقصور گویند .

2- فَعَل : حذف حرف سوم و پنجم فعولُن است که به آن محذوف گویند .

اوزان رایج بحر مُتِقارِب :

فَعُولُن فعولن فعولن فعولن = بحر مُتِقارِب مُثَمًن سالم

فَعُولُن فعولن فَعَل = بحر متقارب مُسَدًس محذوف

فعولن فعولن فعول = بحر متقارب مُسدًس مقصور

 

[آیناز]

ج )بحر هَزَج :

از تکرار مَفاعیلُن به دست می آید .

زَحاف رایج بحر هَزَج :

1- مَفاعیلُ : حذف حرف آخر مفاعیلن است که به آن مَکفوف گویند .

2- مَفعولُ : حذف حرف اول و آخر مفاعیلن است که فاعیلُ می ماند و تبدیل به مَفعولُ می شود و به آن اَخرَب گویند.

3- مَفاعِلُن : حذف حرف پنجم مفاعیلُن است که به آن مَقبُوض گویند .

فَعولُن حذف دو حرف آخر مفاعیلن است که مَفاعی می ماند تبدیل به فَعولُن می شود که به آن مَحذوف گویند .

4- مَفاعیل : حذف حرف آخر مفاعیلن با سکون لام که به آن مَقصور گویند

 

[آیناز]

اوزان رایج بحر هَزَج :

مفاعیلن مفاعیلن فعولن : بحر هَزَج مُسَدًس محذوف

مفعولُ مفاعیلُن مفعول مفاعیلن : بحر هزج مُثَمًن اَخرَب

مفاعیلُن مفاعیلن مفاعیلن مفاعیلن : بحر هزج مثمًن سالم

مفعول مفاعِلُن فعولُن : بحر هزج مُسدًس مَکفوف محذوف

مَفعولُ مفاعیل مفاعیل فعولن : بحر هزج مثمن اخرب مکفوف

د ) بحر رَجَز :

از تکرار مُستَفعِلُن تشکیل می شود .

زحاف رایج بحر رَجَز :

مُفتَعِلُن : حذف حرف چهارم مُستفعلُن که مُستَعِلُن می ماند که تبدیل به مُفتَعِلُن می شود که به آن مَطوی گویند .

مَفاعِلُن : حذف حرف دوم مُستفعلُن است که مُتَفعِلُن می ماند تبدیل به مَفاعِلُن می شود و به آن مَخبون گویند .

 

[آیناز]

اوزان دوری :

از ارکان متناوب درست می شود نه از تکرار یک رکن. و به قرار زیر است :

1- مُفتَعِلُن فاعِلُن 2- مَفعولُ فاعِلاتُن 3- مَفعولُ مَفاعیلُن 4- مَفاعِلُن فاعِلُن

بحر مضارع : از مَفاعیلُن فاعِلاتُن ( مَفعولُ فاعِلاتُن ) : بحر مُضارع اَخرَب

زحاف بحر مضارع رجوع شود به بحر هَزَج و رَمَل

اختيارات شاعري : 1- اختيارات زباني 2- اختيارات وزني

اختيارات زباني : تسهيلاتي در تلفظ، براي شاعر فراهم مي سازد تا به ضرورت وزن از آن استفاده كند بي آن كه موجب تغييري در وزن بشود و عبارتند از :

1- امكان حذف همزه :

در فارسي اگر قبل از همزه ي آغاز هجا ، حرف صامتي بيايد ، مي توان همزه را حذف كرد .

مثل : از اين ، ( اَ ، زين ) در آب ( دَ ، راب )

2- تغيير كميت مصوت ها : شاعر اختيار دارد به ضرورت وزن مصوت هاي كوتاه را بلند و مصوت هاي بلند را كوتاه تلفظ كند.

الف ) بلند تلفظ كردن مصوت هاي كوتاه : مثل : كسره ي اضافه ( -ِ ) ، " و " ضمه ( -ُ ) ، فتحه ( _َ ) كه تنهاغ در آخر كلمه ي " نَه " مي آيد و كم اتفاق مي افتد .

 

[آیناز]

اوزان رایج بحر رَجَز :

مُستَفعِلُن مستفعلن مستفعلن مستفعلن : بحر رَجَز مُثَمًن سالم

مُفتَعِلُن فاعِلُن مفتعلن فاعلن : بحر رجز مثمًن مَطوی مخبون محذوف

مُفتَعِلُن مفاعِلُن مفتعلن مفاعلن : بحر رجز مثمًن مطوی مخبون