مجموعه اشعار شیخ محمود شبستری

[MHP]

سعدالدّین محمود بن امین‌الدّین عبدالکریم بن یحیی شبستری (معروف به شیخ محمود شبستری) یکی از عارفان و شاعران سدهٔ هشتم هجریست. سال تولّد او را گوناگون و از جمله ۶۸۷ ه.ق. دانسته‌اند. محل تولّد این عارف نام‌آور قصبهٔ شبستر در نزدیکی شهر تبریز است. او در سال ۷۲۰ ه.ق. در سنّ ۳۳ سالگی وفات یافته و در زادگاهش شبستر مدفون است. ​

 

[MHP]

دیباچه

به نام آن که جان را فکرت آموخت
چراغ دل به نور جان برافروخت


ز فضلش هر دو عالم گشت روشن
ز فیضش خاک آدم گشت گلشن


توانایی که در یک طرفةالعین
ز کاف و نون پدید آورد کونین


چو قاف قدرتش دم بر قلم زد
هزاران نقش بر لوح عدم زد


از آن دم گشت پیدا هر دو عالم
وز آن دم شد هویدا جان آدم


در آدم شد پدید این عقل و تمییز
که تا دانست از آن اصل همه چیز


چو خود را دید یک شخص معین
تفکر کرد تا خود چیستم من


ز جزوی سوی کلی یک سفر کرد
وز آنجا باز بر عالم گذر کرد


جهان را دید امر اعتباری
چو واحد گشته در اعداد ساری


جهان خلق و امر از یک نفس شد
که هم آن دم که آمد باز پس شد​

 

[MHP]

ولی آن جایگه آمد شدن نیست
شدن چون بنگری جز آمدن نیست


به اصل خویش راجع گشت اشیا
همه یک چیز شد پنهان و پیدا


تعالی الله قدیمی کو به یک دم
کند آغاز و انجام دو عالم


جهان خلق و امر اینجا یکی شد
یکی بسیار و بسیار اندکی شد


همه از وهم توست این صورت غیر
که نقطه دایره است از سرعت سیر


یکی خط است از اول تا به آخر
بر او خلق جهان گشته مسافر


در این ره انبیا چون ساربانند
دلیل و رهنمای کاروانند


وز ایشان سید ما گشته سالار
هم او اول هم او آخر در این کار


احد در میم احمد گشت ظاهر
در این دور اول آمد عین آخر


ز احمد تا احد یک میم فرق است
جهانی اندر آن یک میم غرق است​

 

[MHP]

بر او ختم آمده پایان این راه
در او منزل شده «ادعوا الی الله»


مقام دلگشایش جمع جمع است
جمال جانفزایش شمع جمع است


شده او پیش و دلها جمله از پی
گرفته دست دلها دامن وی


در این ره اولیا باز از پس و پیش
نشانی داده‌اند از منزل خویش


به حد خویش چون گشتند واقف
سخن گفتند در معروف و عارف


یکی از بحر وحدت گفت انا الحق
یکی از قرب و بعد و سیر زورق


یکی را علم ظاهر بود حاصل
نشانی داد از خشکی ساحل


یکی گوهر برآورد و هدف شد
یکی بگذاشت آن نزد صدف شد


یکی در جزو و کل گفت این سخن باز
یکی کرد از قدیم و محدث آغاز


یکی از زلف و خال و خط بیان کرد
شراب و شمع و شاهد را عیان کرد


یکی از هستی خود گفت و پندار
یکی مستغرق بت گشت و زنار


سخنها چون به وفق منزل افتاد
در افهام خلایق مشکل افتاد


کسی را کاندر این معنی است حیران
ضرورت می‌شود دانستن آن​

 

[MHP]

نخست از فکر خویشم در تحیر
چه چیز است آن که خوانندش تفکر


چه بود آغاز فکرت را نشانی
سرانجام تفکر را چه خوانی

​

 

[MHP]

اگر خورشید بر یک حال بودی
شعاع او به یک منوال بودی


ندانستی کسی کین پرتو اوست
نبودی هیچ فرق از مغز تا پوست


جهان جمله فروغ نور حق دان
حق اندر وی ز پیدایی است پنهان


چو نور حق ندارد نقل و تحویل
نیاید اندر او تغییر و تبدیل


تو پنداری جهان خود هست قائم
به ذات خویشتن پیوسته دائم


کسی کو عقل دوراندیش دارد
بسی سرگشتگی در پیش دارد


ز دوراندیشی عقل فضولی
یکی شد فلسفی دیگر حلولی


خرد را نیست تاب نور آن روی
برو از بهر او چشم دگر جوی


دو چشم فلسفی چون بود احول
ز وحدت دیدن حق شد معطل


ز نابینایی آمد راه تشبیه
ز یک چشمی است ادراکات تنزیه


تناسخ زان سبب کفر است و باطل
که آن از تنگ چشمی گشت حاصل


چو اکمه بی‌نصیب از هر کمال است
کسی کو را طریق اعتزال است


رمد دارد دو چشم اهل ظاهر
که از ظاهر نبیند جز مظاهر


کلامی کو ندارد ذوق توحید
به تاریکی در است از غیم تقلید


در او هرچ آن بگفتند از کم و بیش
نشانی داده‌اند از دیدهٔ خویش


منزه ذاتش از چند و چه و چون
«تعالی شانه عما یقولون»​

 

[MHP]

مرا گفتی بگو چبود تفکر
کز این معنی بماندم در تحیر


تفکر رفتن از باطل سوی حق
به جزو اندر بدیدن کل مطلق


حکیمان کاندر این کردند تصنیف
چنین گفتند در هنگام تعریف


که چون حاصل شود در دل تصور
نخستین نام وی باشد تذکر


وز او چون بگذری هنگام فکرت
بود نام وی اندر عرف عبرت


تصور کان بود بهر تدبر
به نزد اهل عقل آمد تفکر


ز ترتیب تصورهای معلوم
شود تصدیق نامفهوم مفهوم


مقدم چون پدر تالی چو مادر
نتیجه هست فرزند، ای برادر


ولی ترتیب مذکور از چه و چون
بود محتاج استعمال قانون


دگرباره در آن گر نیست تایید
هر آیینه که باشد محض تقلید


ره دور و دراز است آن رها کن
چو موسی یک زمان ترک عصا کن


درآ در وادی ایمن زمانی
شنو «انی انا الله» بی‌گمانی


محقق را که وحدت در شهود است
نخستین نظره بر نور وجود است


دلی کز معرفت نور و صفا دید
ز هر چیزی که دید اول خدا دید


بود فکر نکو را شرط تجرید
پس آنگه لمعه‌ای از برق تایید


هر آنکس را که ایزد راه ننمود
ز استعمال منطق هیچ نگشود


حکیم فلسفی چون هست حیران
نمی‌بیند ز اشیا غیر امکان


از امکان می‌کند اثبات واجب
از این حیران شد اندر ذات واجب


گهی از دور دارد سیر معکوس
گهی اندر تسلسل گشته محبوس


چو عقلش کرد در هستی توغل
فرو پیچید پایش در تسلسل


ظهور جملهٔ اشیا به ضد است
ولی حق را نه مانند و نه ند است


چو نبود ذات حق را ضد و همتا
ندانم تا چگونه دانی او را


ندارد ممکن از واجب نمونه
چگونه دانیش آخر چگونه؟


زهی نادان که او خورشید تابان
به نور شمع جوید در بیابان​

 

[MHP]

اگر خورشید بر یک حال بودی
شعاع او به یک منوال بودی


ندانستی کسی کین پرتو اوست
نبودی هیچ فرق از مغز تا پوست


جهان جمله فروغ نور حق دان
حق اندر وی ز پیدایی است پنهان


چو نور حق ندارد نقل و تحویل
نیاید اندر او تغییر و تبدیل


تو پنداری جهان خود هست قائم
به ذات خویشتن پیوسته دائم


کسی کو عقل دوراندیش دارد
بسی سرگشتگی در پیش دارد


ز دوراندیشی عقل فضولی
یکی شد فلسفی دیگر حلولی


خرد را نیست تاب نور آن روی
برو از بهر او چشم دگر جوی


دو چشم فلسفی چون بود احول
ز وحدت دیدن حق شد معطل


ز نابینایی آمد راه تشبیه
ز یک چشمی است ادراکات تنزیه​

 

[MHP]

تناسخ زان سبب کفر است و باطل
که آن از تنگ چشمی گشت حاصل


چو اکمه بی‌نصیب از هر کمال است
کسی کو را طریق اعتزال است


رمد دارد دو چشم اهل ظاهر
که از ظاهر نبیند جز مظاهر


کلامی کو ندارد ذوق توحید
به تاریکی در است از غیم تقلید


در او هرچ آن بگفتند از کم و بیش
نشانی داده‌اند از دیدهٔ خویش


منزه ذاتش از چند و چه و چون
«تعالی شانه عما یقولون»​

 

[MHP]

کدامین فکر ما را شرط راه است
چرا گه طاعت و گاهی گناه است

در آلا فکر کردن شرط راه است
ولی در ذات حق محض گناه است


بود در ذات حق اندیشه باطل
محال محض دان تحصیل حاصل


چو آیات است روشن گشته از ذات
نگردد ذات او روشن ز آیات


همه عالم به نور اوست پیدا
کجا او گردد از عالم هویدا


نگنجد نور ذات اندر مظاهر
که سبحات جلالش هست قاهر


رها کن عقل را با حق همی باش
که تاب خور ندارد چشم خفاش


در آن موضع که نور حق دلیل است
چه جای گفتگوی جبرئیل است


فرشته گرچه دارد قرب درگاه
نگنجد در مقام «لی مع الله»


چو نور او ملک را پر بسوزد
خرد را جمله پا و سر بسوزد​