آموزشی علم بلاغت

[شهرزاد قصه گو]

علم بلاغت ، با رازهای نهفته و زیبا

 

[شهرزاد قصه گو]

علم بلاغت​

Rhetoric Science​

بلاغت، از فعل «بَلَغَ» و به معنی «رساندن» است. در اصطلاح ادبی منظور از بلاغت، تمام شیوه‌ها و عناصری است که می‌تواند در جذب و تأثیرگذاری بر مخاطب کاربرد داشته باشد و لازمۀ آن، رعایت مقتضای حال مخاطب است. بلاغت، عبارت است از ایراد کلام با رعایت مقتضای حال، یعنی آوردن کلام مطابق مقتضای مقام به شرط فصاحت. منظور از فصاحت، آن است که کلمات به درستی و مطابق با منطق زبانی به کار بروند.

 

[شهرزاد قصه گو]

بلاغت (تأثیر و نفوذ) که صفت معنی است بعد از فصاحت (درستی و وضوح) که صفت لفظ است تحقق می‌یابد. یعنی درحالی که مواظبیم تاکلمات وجملات را درست و مطابق هنجار به کار بریم، می‌کوشیم تا کلام ما به متتضای حال خواننده یا مخاطب باشد تا مؤثر و دلنشین افتد.اهل بلاغت، «بلاغت» را در مفرد (کلمه) محقّق نمی‌دانند. و لذا به دونوع بلاغت «کلام» و «متکلّم» قائل هستند.

 

[شهرزاد قصه گو]

بلاغت کلام​

کلام را وقتی بلیغ گویند که علاوه بر جهات فصاحت، مطابق با مقتتضای حال باشد. زیرا هر سخن جائی و هر نکته مکانی دارد. آن است که جمله فصیح، و برای بیان مقصود گوینده وافی و رسا، و مطابق و مقتضی حال و مقام باشد؛ مثلاً در جایی که مقام مقتضی ایجاز و اختصار است، سخن را موجز و مختصر بگویند و در موردی که مقتضی تفصیل و اطناب است، کلام را مفصّل بیاورند.

 

[شهرزاد قصه گو]

بلاغت متکلّم​

اهل بلاغت، در مقام اقتضای حال مخاطب، برای گوینده شروطی قائل هستند و معتقدند این شروط باید در وجود او «ملکه» شده باشد؛ یعنی در هر زمان و حالی، آمادگی ارائۀ سخن بلیغ را داشته باشد. متکلم بلیغ کسی را گویند که دارای ملکۀ بلاغت باشد یعنی هروقت بخواهد بتواند بی‌رنج و مشقّت مقصود خود را به کلام بلیغ ادا نماید.

 

[شهرزاد قصه گو]

تاریخچۀ علم بلاغت​

تحقیقات نشان می‌دهد که علم بلاغت از زمان ساسانیان نزد ایرانیان پیش از اسلام معمول بوده است و قواعد و قوانین مدونی داشته است. جاحظ بصری از کتابی به نام کاروند نام برده که از کتب بلاغی ایرانیان بوده و مشتاقان بلاغت را به استفاده از آن توصیه کرده است. باید دانست که بلاغت عربی(= بلاغت اسلامی) در آغاز نشأت و پیدایش، از بلاغت عربی و ایرانی(= ایران پیش از اسلام) و یونانی، مایه‌ور شده و درواقع قوام بلاغت عربی (= اسلامی) به مبادی بلاغی عربی و یونانی و ایرانی بستگی دارد.

 

[شهرزاد قصه گو]

یکی از آبشخور‌های بلاغت اسلامی، آرای بزرگان یونان قدیم، از جمله سقراط، افلاطون و ارسطو بوده که مسلمانان از قرن سوم هجری با آن‌ها آشنا شده و از آن‌ها تأثیر پذیرفته‌اند. از این میان، نقش ارسطو، بسیار برجسته‌تر است. این تأثیرگذاری ارسطو، در اثر ترجمۀ دو کتاب مهم او؛ یعنی ( poetics بوطیقا یا فن ادب) و ( Rhetoric رطوریقا، بلاغت) از قرون اولیّۀ اسلامی است.

 

[شهرزاد قصه گو]

ارسطو در کتاب فنّ بلاغت، گفتمان و کلام بلیغ و فصیح را «هنر کشف تمام ابزار ممکن برای ترغیب در هرشرایطی» تعریف کرده است. این ابزار‌ها و شیوه‌ها از آرایش‌های لفظی و معنوی(عناصر بدیع) آغاز می‌شود، در گام بعدی، شامل صور خیال (عناصر بیانی) و در گامی فراتر، به اقتضائات حال مخاطب و موضوع (عناصر معانی) می‌رسد.

 

[شهرزاد قصه گو]

به طور کلّی می‌توان گفت که اساس بلاغت چه در شرق و چه در غرب دو کتاب ارسطو یعنی بوطیقا و رطوریقاست. آنچه نزد مسلمین به عنوان علوم بلاغت خوانده می‌شود – معانی، بیان، بدیع- با آنکه بعد‌ها تدریجاً از رطوریقای یونانی هم بیش وکم متأثّر شده است، بیش از هرچیزی مبتنی بوده است بر اسالیب قرآن. از آنجایی كه رویكرد جمالی- بلاغی، ارتباط مستقیمی با قرآن كریم و شیوۀ تحلیل ادبی در زبان عرب داشته است، عام‌ترین و گسترده‌ترین رویكرد تألیفی در جهان اسلام بوده است و رساله‌ها و آثار فراوانی پدید آورده است. این رویكرد- درواقع و اساساً – بر معرفی اصول زیباشناختی شعر و تفسیر و تحلیل اركان آن كتاب پدید می‌آید.

 

[شهرزاد قصه گو]

علمای اسلامی به دنبال وضع و توسعه علم نحو و علم صرف و قواعد مربوط به آن‌ها و پاسخگویی به نیاز مسلمانان غیرعرب و حفظ زبان و لغت عربی و پیشگیری از فساد آن‌ها، به وضع قواعد و اصول فنون و علوم بلاغت و وضع اصطلاحات مربوط به آن روی آوردند و ابواب و فصول گوناگون برای مسائل مختلف این علوم وضع كردند تا بتوانند درك و فهم نكات دقیق فنون بلاغت را آسان كرده و برای آنان كه در صدد دریافت اعجاز قرآن می‌باشند راهی را ارائه كنند. بنابراین اثبات اعجاز قرآن كریم برای مسلمانان غیرعرب و یا مخالفان اعجاز آن، منشأ اولیۀ پدید آمدن علوم و فنون بلاغت بوده است.