صنایع دستی و هنر قلمکاری یا چاپ روی پارچه

[Hilda;]

چاپ باتیک در ایران در میان صنعتگران با نام های قلم سازی، چیت سازی یا چیتگری و در میان عامه ی مردم با نام «قلمکار» شناخته می شود. قریب به اتفاق این صنعتگران معتقدند که چاپ باتیک در ایران صنعتی وارداتی است که در ایران به رشد و بالندگی رسیده است. البته در رابطه با ریشه ی تاریخی آن اسناد معتبری وجود ندارد و کارشناسان فروش و خرید صنایع دستی تنها در این متفق اند که این نوع پارچه ها با توجه به واژه ی «چیت» در زبان فارسی به معنی پارچه های چاپی است.

 

[Hilda;]

 

[Hilda;]

مطرح شدن چاپ باتیک در حوزه صنایع دستی گیلان​

آنچه سبب گردید تا چیت سازی یا چاپ باتیک در ایران در صنایع دستی گیلان مطرح شود، مقاله ای است که در کتاب سیری در صنایع دستی ایران خانم فیلیس آکرمن آمده است: «این صنعت تا سده ی هفدهم میلادی (مقارن با دورهی صفویه) بی گمان در ایران کاملا مصدور شده بود و رشت و کاشان و اصفهان هر سه مراکز عمده ی آن به شمار می رفتند».

و یا رابینو می نویسد:

بازرگانی رشت فوق العاده اهمیت دارد. صنعت بومی این شهر گلدوزی و قلم کاری است.»

جای بسی شگفت است که صنعت بومی و کهن گیلانی در عصر حاضر به دوران قاجار به بعد – به کلی نابود گشته به گونه ای که اثری و کارگاهی از آن در دست نیست.

هر فورد جونز نیز در کتاب آخرین روزهای لطفعلی خان هنگام ورود به ایران، در تشریح یکی از مجالس میهمانی در گیلان می آورد: «در حدود ساعت 9 شام آوردند و قطعات درازی از چیت های (پارچه های قلمکار) ماسوله جلو ما پهن کردند و مجمع های پر نقش و نگار و جلا یافته ای را بر روی چیت ها نهادند»

شاردن نیز در باره ی چاپ باتیک در ایران می گوید: «به نوشته ی محققین، از اوایل قرن هفتم هجری قمری و همزمان با هجوم مغول ها در ایران شکل گرفت و در گذشته هایی دور اصفهان، شیراز، همدان، رشت، بروجرد، يزد، فارس، گناباد، نجف زاده [نجف آباد] جزو مراکز مهم تولید پارچه های قلمکار به شمار می رفته اند».

 

[Hilda;]

ردپای باتیک در صفویه​

با توجه به این گفته ها می توان ردپای چاپ باتیک در ایران را از دوره ی صفویه به صورت چشمگیری مشاهده نمود. زیرا دوران صفویه دوران اوج شکوفایی هنرها و صنایع دستی ایران زمین در سراسر کشور بوده است. دلیل اقبال همگانی مردم به این پارچه ها را پیتر دالاواله این گونه مطرح می نماید: «این لباس (پارچه های دوخته شده) را شاه فعلی (شاه عباس) مرسوم کرده و به نظر من علت آن است که می خواهد ابریشم در مملکت زیاد مصرف نشود و این متاع که پول فراوانی عاید خزانه میکند، تا حد امکان بیشتر صادر شود».

در این میان صنعتگرانی بودند که برای چاپ علاوه بر استفاده از پارچه های کتان، نخی، پنبه ای، پشمی، چلوار یا کرباس، بنا به تقاضای اشراف و درباریان و شاهزادگان و یا برای ارائه ی کارهای ظریف و گرانب ها، عمل چاپ را بر روی پارچه های ابریشمین انجام می دادند که این نوع چاپ در کشورهای دیگر با نام «چاپ باتیک» شناخته می شد.

 

[Hilda;]

 

[Hilda;]

ریشه واژه ی «باتیک»​

واژه ی «باتیک» مأخوذ از زبان جاوه ای است که در فرهنگ نفیسی حصار و ضریح معنی شده است. مردم عادی هم آن را کلاغی، کلاغه ای، کلاقی و یا کلاقه ای می شناسند. هیوئن تسيانگ، سیاح مشهور چینی معتقد است که ساکنان دریای خزر از قرن ششم پیش از میلاد با روش چاپ پارچه به روش امروزی – که چاپ باتیک در ایران نامیده می شود – آشنایی داشته اند. اما صنعتگران ترک بر این پندار هستند که رواج دهنده ی اصلی این چاپ مردم عشایرند.

معروف ترین چاپ ها نیز از دیر باز متعلق به روستای اسکو در نزدیکی تبریز است که اغلب به شکل روسری های بزرگ و خوش رنگ یا رنگ های شاد و زنده دیده می شد. پیران این روستا عقیده داشتند که این صنعت را از مهاجران باکو آموخته اند.

بنا به گفته ی میرزا ابراهیم گیلانی در قرن سیزده چاپ باتیک در ایران در گیلان نیز وجود داشت «… شش باب کارخانه شعربافی در شهر رشت می باشد که قصب ولنگ و پرده و بقچه ی دارایی و چادر شب و کلاقی (باتیک) به عمل می آورد». امروزه هیچ نشانی از آن در دست نیست. به تازگی این صنعت با کمک سازمان صنایع دستی بر روی پارچه های نخی، پنبه ای یا پشمی مجددا در سطح آموزش، نه تولید احیا گردیده است.

 

[Hilda;]

نقوش و کاربرد صنایع باتیک​

نقوش و نگاره ها ی چاپ باتیک در ایران و قلمکار عبارت اند از:

• طرح های ساده از برگ و گل و بوته،
• نقش تاک،
• ترنج،
• ماهی،
• پرنده،
• حیوانات،
• خورشید،
• ستاره و صور هندسی(خصوصا لوزی)،

همچنین اغلب نقوش کتیبه ای است با اشعار مذهبی مزین به گل و بوته و خطوط اسلیمی. این نقوش بر روی پارچه ای سفید با رنگ های سیاه، سورمه ای، آبی، زرد، قرمز، قهوه ای، سبز، نارنجی و… زده می شود.

 

[Hilda;]

 

[.Maria]

 

[.Maria]