خبری ملاحظاتی بر صحبت‌های رئیس دانشگاه تهران درباره مؤسسه لغت‌نامه دهخدا

[BARAN.]

دیروز، 25 مراد ماه 1401، مراسم معارفۀ رئیس جدید مؤسسۀ لغت‌نامۀ دهخدا با حضور ریاست دانشگاه تهران، دکتر سیّد محمد مقیمی، برگزار شد. در این مراسم که در غیاب دکتر محمود بیجن‌خان، رئیس پیشین مؤسسه، دکتر حسن انوری، استاد رسول شایسته و دکتر سعید نجفی اسداللهی، بزرگان و اساتید برجستۀ مؤسسه، برگزار ‌شد، مقیمی دربارۀ عملکرد مؤسسۀ لغت‌نامه در دوره‌های پیشین نکاتی را طرح کرد که عموماً بر اساس آمار بود و نشان از نگاه کمّی او به فعالیت‌های این مؤسسه داشت. در میان سخنان مقیمی به دو نکتۀ شایان توجه اشاره شد که آنها را با دقت بیشتری می‌توان بررسی کرد:

 

[BARAN.]

مقیمی گفته‌ است: «مفاخر ادبی ما باید در اینجا (مؤسسۀ لغت‌نامه) احساس راحتی کنند و فکر کنند که خانۀ خودشان است». این اظهار نظر نشان می‌دهد که ایشان، به‌صورت نظری، جایگاه مؤسسۀ لغت‌نامه را به‌درستی دریافته‌ است، اما عملکرد ایشان و رئیس منتخب ایشان کاملاً خلاف این بوده است. در دورۀ ریاست جدید، که هنوز یک ماه از آن نمی‌گذرد، سه تن از مفاخر فرهنگی و ادبی کشور، یعنی دکتر حسن انوری، استاد رسول شایسته و دکتر سعید نجفی اسداللهی مؤسسۀ لغت‌نامه را ترک گفتند و این ضایعه حاصل یک تصمیم ناگهانی و غیرکارشناسی بود که از سوی ریاست جدید مؤسسه اتخاذ شد و او حاضر نشد به درخواست‌های مکرر این بزرگان، مبنی بر بازبینی در آن تصمیم نادرست، توجهی کند. امید می‌رود که ریاست دانشگاه تهران با توجه به این دیدگاه درست خود تدبیری بیندیشد که آن حکم نادرست ملغی شود و آرامش به مؤسسه بازگردد، تا مفاخر ادبی در آنجا احساس راحتی کنند، همانطور که در دوره‌های پیشین احساس راحتی می‌کردند.

 

[BARAN.]

مقیمی در بخش دیگری از سخنان خود گفته است: «وقتی به آمار لغت‌‌ها نگاه کردم دیدم که آمارشان بسیار پایین است. گاهی اوقات دیده می‌شود که دایرة المعارف‌های 3-4 جلدی در رشته‌های مختلف در عرض 6 ماه نوشته می‌شود؛ خیلی سریع مدخل‌ها را مشخص می‌کنند و... تازه در آنجا مدخل نوشته می‌شود و اینجا قرار نیست چنین کاری کنند. البته کار فنی و تخصصی است، اما باید نظارت صورت گیرد. اگر می‌خواهیم کاری انجام دهیم خیلی سریع کار را انجام دهیم و تمامش کنیم و کار جدید انجام بدهیم. اینکه 50 سال 5 جلد کتاب تولید کنیم، خوب نیست». مقیمی فارغ‌التحصیل دکتری مدیریت از دانشگاه تهران است و این نکته تا حدودی علّت نگاه کمّی او را نشان می‌دهد. این نگاه کمّی البته موضوع تازه‌ای نیست و از زمان دهخدا تا اکنون چنین نگاهی به لغت‌نامه وجود داشته است.

 

[BARAN.]

علی‌اکبر دهخدا از حوالی سال 1295ش کار گردآوری لغات را آغاز کرد و طرح چاپ لغت‌نامه در سال 1324ش به تصویب رسید و مؤسسۀ لغت‌نامۀ دهخدا کار خود را آغاز کرد. با این حال انتشار لغت‌نامه در سال 1359ش پایان یافت. پیداست که از زمان آغاز کار دهخدا 65 سال و از زمان آغاز کار مؤسسۀ دهخدا 35 سال طول کشید تا لغت‌نامه تألیف و منتشر شود. باید در نظر داشت که در زمان تألیف و انتشار لغت‌نامه جمع پرشماری از پژوهشگران و اساتید در این مؤسسه مشغول کار بودند (شماری به مراتب بیشتر از پژوهشگران و اساتیدی که در دوره‌های اخیر در این مؤسسه حضور داشتند) و حضور این عدۀ پرشمار موجب تسریع کار تألیف شده‌بود.

 

[BARAN.]

تألیف فرهنگ لغت کاری بسیار زمان‌بر و پرمشقّت است و با وضعیت بسیار دشوار مالی مؤسسۀ لغت‌نامه و تعداد بسیار اندک مؤلفان، انتشار 8 جلد لغت‌نامه کاری بسیار قابل توجّه است. لغت‌نامه هر کتابی نیست که بشود آن را تولید کرد. آنچه در دوره‌های پیشین موجب آزار بزرگانی همچون شادروان محمّد معین و شادروان سیّد محمّد دبیرسیاقی بود، نگاه‌هایی از همین دست بود: نگاه‌های آماری و غیرکارشناسی، بدون اطّلاع از دشواری و کندی کار تألیف لغت‌نامه. اکنون اما زنگ خطری به صدا درآمده‌ و ریاست دانشگاه تهران در روز معارفۀ رئیس مؤسسۀ لغت‌نامه سخن از شتاب در تألیف لغت‌نامه می‌گوید و آن را با دائرة المعارف‌های چندجلدی که در 6 ماه تألیف می‌شود قیاس می‌کند! این موضوع نشان می‌دهد که خطر بیخ گوش لغت‌نامه است و کسانی که پیشتر با طعن و کنایه‌های خود مؤلفان دانشمند لغت‌نامه را می‌رنجاندند، اکنون ریاست آن مؤسسه را به دست گرفته‌اند و قصد دارند با شتابکاری و تخصص‌گریزی این مؤسسۀ دیرپا و این سرمایۀ عظیم ملّی را به قهقرا ببرند.

 

[BARAN.]

اما دربارۀ قیاس تألیف لغت‌نامه با دائرة‌المعارف چند نکته قابل ذکر است. نکتۀ اوّل اینکه فرایند تألیف فرهنگ لغت با دائرة المعارف تفاوت‌های کلّی و جزئی بسیار دارد: دائرة المعارف شیوه‌نامه‌ای مشخّص دارد و تعداد محدود و مشخّصی مدخل، که هر مدخل را یک نفر تألیف می‌کند و معمولاً یک یا دو نفر ویرایش می‌کنند و آن مدخل نهایی می‌شود. دربارۀ لغت تعریف مدخل و زیرمدخل خود مرحله‌ای طاقت‌فرساست؛ شمار لغات بسیار زیاد و تقریباً نامعلوم است؛ شیوه‌های تعریف‌نگاری یا معادل‌گذاری لغات مختلف بسیار متنوع است و این شیوه‌ها در زبان فارسی از قبل تعریف نشده‌اند و مؤلفان لغت‌نامه، در حین کار، باید این شیوه‌ها را تعریف و به‌مرور اصلاح کنند؛ لغات معانی متعدد دارند که گاهی باید تقسیم شوند و گاه باید ادغام شوند و تصمیم‌گیری در این باره خود کاری زمان‌بر است؛ معانی مختلف یک لغت گاه با هم تداخل دارند و تفکیک آنها محتاج دقت بسیار است؛ برخی کلمات شواهد بسیار زیادی (گاه تا چندهزار شاهد) دارند و بررسی تمامی این شواهد دقّت و زمان بسیار چشمگیری می‌طلبد؛ از تمامی متون فارسی تصحیح‌های دقیق انتقادی در دست نیست و گاهی تعریف‌نگار ناچار است شواهد را خود تصحیح کند؛ بسیاری از متون فارسی مغلق و دیریابند و گاهی فهم یک بیت یا یک عبارت ساعت‌ها وقت تعریف‌نگار را می‌گیرد؛ و...

 

[BARAN.]

نکتۀ دوم اینکه «دایرة المعارف‌های 3-4 جلدی» مورد نظر دکتر مقیمی غالباً سفارشی هستند و پشتوانۀ قوی مالی و فنّی دارند؛ حامیان اینگونه دائرة المعارف‌ها محدودیت‌های زمانی برای انتشارشان تعیین می‌کنند و مصرّند که در زمان معیّن کار را تحویل بگیرند. از این روی در اینگونه دائرة المعارف‌ها بسیاری از اطلاعات نادیده گرفته‌ می‌شود و دقت چندانی صرف نمی‌شود.

 

[BARAN.]

نکتۀ سوم، که به نظر بسیار واضح می‌آید، آن است که اگر حتی قیاس لغت‌نامه با دائرة‌المعارف را بپذیریم، باید آن را با دائرة المعارف‌های بزرگی همچون «دائرة المعارف بزرگ اسلامی» یا «دانشنامۀ جهان اسلام» بسنجیم؛ یعنی دائرة‌المعارف‌هایی که حوزۀ کار آنها اندک شباهتی به گسترۀ کار لغت‌نامه داشته‌ باشد و علاوه بر این در آنها تولید علم شود، نه اینکه اطلاعات صرفاً گردآوری شود. چطور می‌شود یک لغت‌نامۀ تخصصی را با «دایرة المعارف‌های 3-4 جلدی» که در آنها اطلاعات یک موضوع خاص و محدود صرفاً گردآوری می‌شود، سنجید؟ آقای دکتر مقیمی می‌توانند نگاهی به بودجۀ دانشنامۀ جهان اسلام، تعداد کارمندان و پژوهشگران آنجا و حجم کاری که در آنجا انجام شده است، بیندازند تا با نگاه آماری و کمّی خود هم ببینند که حتی دائرة‌المعارف‌نگاری هم بسیار بیش از آنچه ایشان تصور می‌کنند وقت و دقت و نیروی انسانی و بودجه نیاز دارد، تا شاید دیگر لغت‌نامۀ تخصصی‌ای را که برای زبانی به گستردگی زبان فارسی تألیف می‌شود، با «دایرة‌المعارف‌های 3-4 جلدی» قیاس نکنند.