تمدن منائیان

[آسایش]

مَنائیان یا ماننا در آغاز هزارهٔ‌ یکم پیش از میلاد یکی از کوچک‌ترین تشکیلات دولتی لولویی و کوتی بود و جدا از اتحادیه قبایل ماد وجود داشت. آنها نخستین قبایلی بودند که تشکیلات دولتی را در جنوب غربی دریاچه ارومیه به پایتختی شهر ایزیرتو واقع در حاشیه شهرستان بوکان تشکیل دادند و از قرن هشتم پ.م بارها با آشور و اورارتو به مبارزه برخاستند و در واقع مغلوب هیچ‌یک از دولت‌های مزبور نشدند. با این وجود دولت منایی به مراتب کمتر از دیگر دولت بزرگ آن زمان یعنی آشور، اورارتو، ایلام و فریجیه (فریگیا، فریگیه) شهرت داشت.

 

[آسایش]

در زمان ورود آریاییان و چند قرن پس از آن، تجمع فشرده اقوام و قبایل مختلف (بومیان و مهاجران) در شمال و شمال غربی ایران باعث پیدایش دولت‌های محلی چون مننا و الیپی در غرب ایران گردید که هر کدام قلمرو خاص خود را داشتند؛ و در سالنامه‌های آشوری از آن‌ها بسیار نام برده شده‌است. مننائیان شامل اتحادی از قبایل بودند که قبیله مننا سرآمد ایشان بود. دولت مننا در دهه نخست سده هفتم پ.م. جزئی از پادشاهی بزرگ ماد به‌شمار می‌رفت.

 

[آسایش]

مننا از غرب و شمال‌غربی با آشوریان و اورارتوئیان مرز مشترک داشت مرزهای شمالی مننا احتمالاً تا رودخانه ارس امتداد داشت از مشرق با قبایل ماد و تا سفیدرود قلمرو منناها (مانا) محسوب می‌شد. از جنوب با الی‌پی و عیلام محتملا مرز مشترک داشته‌است.

 

[آسایش]

پایتخت مَنایی‌ها قلعه ایزیرتو واقع شهرستان بوکان کنونی در استان آذربایجان غربی حدس زده‌شده. از طرفی بر اساس منابعی همچون کتاب تاریخ ایران از آغاز تا اسلام نوشته رومن گیرشمن مرکز فرماندهی و دژ اصلی و پایتخت ماناها در محدوده قلعه زیویه قرار داشته که بعدها مورد تهاجم سکاها و مادها قرار گرفت.

 

[آسایش]

ابنیه و آثار تمدنی منائیان بیشتر در استان کردستان و استان آذربایجان غربی بوده، گنج زیویه و آثار کشف شده در قلایچی بوکان و دژ حسنلو را به منناها نسبت داده‌اند. در کاوش‌های تپه‌حسنلو و شهر زیویه (سقز) نیز آثار باستانی مننایی به دست آمده‌است.

 

[آسایش]

سارگون دوم همان‌طور که ایرانزو تقاضا کرده بود در سال ۷۱۴ (پیش از میلاد) بعد از مطیع کردن ایالت پارسوا به منطقه مننائی سوریگاش که در آنزمان در دست اورارتو بود حمله کرده بعد از تصرف و به ایرانزو تحویل داد. البته طبق رسم دیرین اموال منقول و اسیران از آن شاه آشور بود و اموال غیره منقول یا اراضی مفتوح نصیب مننا می‌شد.
با اینکه سارگون دوم همیشه ماد را مورد حمله و دست درازی قرار می‌داد ولی شاه آشور بنا به عقد اخوتی که با اولوسونو پسر ایرانزو بسته بود با مننا به صورت یک دوست و متحد رفتار می‌کرد و به قولی که به شاه مننا داده بود عمل کرده و اراضی غربی مننا را که در مدت نزدیک به یک قرن در اختیار اورارتو بود گرفته و در اختیار دولت مننا قرار داد. سارگون دوم که حالا شاه مننا را مدیون خود کرده بود، چند ماه بعد متوجه ماد مرکزی شد و در این تجاوزات بی‌پایان عاقبت در سال ۷۰۵ (پیش از میلاد) توسط جنگجویان قبایل کولومان ظاهراً ساکن در اراضی الیپی به هلاکت رسید.

 

[آسایش]

علت گمنامی و عدم شهرت مننا بیشتر بدان سبب است که هنوز کتیبه‌ها یا سنگ نبشته‌هایی از شاهان ماننا مکشوف نگشته و در دست نیست و در هیچ‌یک از شهرهای ماننا حفریاتی به عمل نیامده است؛ و ناگزیر تمام اطلاعات مربوط به این دولت را از سال‌نامه‌های آشوری و اورارتویی کسب می‌شود و منابع مزبور اوضاع دولت منا را در دوران فتوحات آشور یا اورارتو یعنی عصر ناکامی‌ها و شکست‌های ماننا شرح می‌دهند.
مع‌هذا حتی منابع موجود نیز تا اندازه‌ای احیای تاریخ ماننا را اجازه می‌دهند. کشور ماننا بعدها از لحاظ فرهنگ و تمدن و اقتصاد هستهٔ پادشاهی ماد را در قرن ششم پ.م. تشکیل می‌داد.

 

[آسایش]

شاهان مننا که در تمام مقطع زمانی متحد سلاطین آشور بودند و در طول دوران سیادت‌شان عامل دومی رقیب آشور گشت که آن دولت اورارتو بود. سیاست شاهان مننا سودجویی و استفاد از فرصت اختلاف و جنگ میان آشور و اورارتو شده و بر قدرت خویش افزوده و سراسر ناحیهٔ دریاچهٔ ارومیه را به زیر اطاعت خویش درآوردند. شاید به استثنای کرانهٔ غربی و بخش شمالی دریاچهٔ ارومیه که در دست اورارتو باقی‌ماند. محتملا مننا از طرف شمال با پادشاهی سکاها هم‌مرز شد. حکومت شاهان مننا سرانجام در سال ۶۱۶ (پیش از میلاد) توسط مادها و پیش از حمله ماد به آشور ۶۱۴ (پیش از میلاد) منقرض شد.