آموزشی منتقد و ویژگی‌های او

[Tara Motlagh]

منتقد کیست؟
منتقد كسي است كه صلاحيت دارد بد و خوب اثري را بيان كند و به ديگران بنمايد. كار منتقد صرف انتقاد كوبيدن اثر نيست بلكه او واسطه‌اي است بين نويسنده اثر ادبي با خواننده عادي. وي لطائف و دقايقي را كه در آثار ادبي هست و عامه مردم را اگر كسي توجه ندهد بسا كه از آن غافل و بي‌نصيب بمانند معلوم مي‌كند. آن‌ها را بدان لطائف و بدايع متوجه مي‌نمايد و اگرمعايب و نقايصي در آن آثار هست كه عامه ملتفت آن‌ها نيستند و به همين جهت راجع به آن آثار بيهوده در خوش‌بيني مبالغه مي‌كنند آن معايب و نقايص را نيز آشكار مي‌كند و از پرده بيرون مي‌اندازد تا قيمت حقيقي و بهاي واقعي هر يك از آثار ادبي معلوم و معين باشد.

 

[Tara Motlagh]

ویژگی های منتقد در نقد داستان

در نقد داستان اول از همه منتقد بايد صاحب ذوق هنري سالم باشد. او بايد با دقت و وسواس اثر مورد نقد را بخواند و ذهني موشكافانه و هنرمندانه داشته باشد تا بتواند يك اثر را به خوبي نقد بزند و موجب ناانصافي يا خوش‌بيني نسبت به نويسنده نگردد. نقد، صرف خوش يا بد آمدن نيست ممكن است ما از يك تابلو نقاشي يا شاهكار ادبي خوشمان نيايد چون كليد و رمز آن در دستمان نيست تا آن را بفهميم. براي به دست آوردن كليد هر اثر و باز كردن زواياي پنهان آن، منتقد به معلومات عميق و وسيع نيازمند است.

 

[Tara Motlagh]

یک منتقد آثار هنری بايد درباره فلسفه هنر اطلاعاتي داشته باشد و از پيشينه اثر هنرييِ كه نقد مي‌كند معلومات داشته باشد و علومي را كه در توليد اثر هنري تداخل داشته‌اند به اجمال بداند. مثلاً او آگاه بود و دانست كه نويسنده چگونه و با توجه به چه شرايط و عواملي داستانش را نوشته است. مي‌تواند طبق آن معيارها آن نوشته را نقد و بررسي كند و بعد قبول يا رد كند.

 

[Tara Motlagh]

وقتي منتقد آگاه به لوازم نويسندگي باشد مي‌تواند رأي بدهد كه نوشته ضعيف يا قوي است.
مثلاً در نقد یک اثر مذهبی آن‌گاه كه منتقد از پايگاه فكريِ قوي برخوردار باشد و اصول مذهبی را بداند و به ريزه‌كاري‌هاي آن آگاه باشد و داستان را بفهمد، مي‌تواند بگويد كه يك نويسنده با زبردستي چگونه داستاني ضد مذهبي در لفافه مذهب نگاشته است كه ناخودآگاه بر آن‌ها اثر مي‌گذارد و آن‌ها را بدبين به مذهب و منحرف مي‌كند. وقتي منتقد آگاه بود و معلومات وسيع بود هيچ‌گاه عدل و انصاف را از دست نمي‌دهد و نقد چون شمشير بران در دست زنگي مسـ*ـت نخواهد بود.

 

[Tara Motlagh]

وقتي وي آگاهانه نقد زد افراد با خواندن نقدهاي وي به تعالي دست مي‌يابند و به سوي كمال رشد مي‌كنند و در نتيجه جامعه‌اي الگو و نمونه به وجود خواهد آمد كه هدف منتقد است.
منتقد علاوه بر آگاهي‌هايي كه برشمرده شد بايد اطلاعات دقيق از داستان و لوازم آن داشته باشد. طرح و زاويه ديد و شخصيت و... را بايد دقيق بداند تا بتواند در مورد يك داستان نظر بدهد.

 

[Tara Motlagh]

عوامل مهم در نقد داستان

• طرح يا پيرنگ:
نقل حوادت است با تكيه بر موجبيت و روابط علت ومعلول. در طرح هميشه يك راز نهفته است كه موجب گيرايي و جذابيت مي‌شود. اگر راز نهفته قوي باشد. طرح درهم تنيده‌تر و مستحكم‌تر خواهد بود و منتقد وقتي طرح را به خوبي بشناسد با نگاهي موشكافانه عللي كه طرح را پيش مي‌برند كشف مي‌كند و مي‌فهمد كه آيا علل واقعي و مهم هستند يا آبكي. آن‌گاه قضاوت مي‌كند كه طرح فلان داستان قوي است يا ضعيف. البته اين در مورد داستان‌هايي كه چهارچوب آنها مهم است و اگر داستان شخصيتي باشد آن جاي خودش بحث مي‌شود كه آيا آن‌طور كه شايسته است شخصيت پرداخت شده است يا نه.

• داستان:
توالي حوادث بدون ذكر علل آن را داستان گويند. در داستان به خلاف طرح علل بروز حواث ذكر نمي‌شود بلكه بايد دانسته شود كه حوادث داستان آيا بر علل معقول بنا شده است يا نه. آيا نويسنده توانسته است حوادث داستانش را معقول و مقبول به روي صفحه بياورد يا ضعيف بوده است. منتقد آگاه همه اين‌‌ها را براي خواننده عادي بايد بيان كند. و وي را به قوت يا ضعف نويسنده آگاه نماید كه هر بنجل و اثر ضعيفي را نخواند.

 

[Tara Motlagh]

•شخصیت پردازی
منتقد در نقد داستان، بايد انواع شخصیت آشنا باشد و ببيند نويسنده اثر ادبي چقدر خلاقيت از خود بروز داده است. آيا از اشخاص قالبي و نوعي و.. در داستانش آورده است يا خود دست به خلق شخصيت نويی زده است. آيا او توانسته آن‌طور كه شايسته است شخصيت داستاني‌اش را پرورش دهد و او را در مكان و زمان مناسب رشد دهد و خلاصه او را زنده و ملموس بنمايد كه بر خواننده عادي تأثير بگذارد ياكلي‌گويي كرده است و شخصيتي كليشه و غير ملموس و بدون پرداخت آورده است و او را خام رها كرده است و از غفلت خواننده استفاده كرده و جيم شده است.

 

[Tara Motlagh]

انواع شخصیت در داستان
• پويا: اشخاصي كه آخر داستان تحول مي‌يابند خوب مي‌شوند يا بد

• نمادي: سمبليك. شخصيتي كه موقعيتش از خودش فراتر رود مثل شخصیت حُر در واقعه کربلا

• تمثيلي: فكر و خويی كه صورت انساني داده مي‌شود. مثل مكبث، جاه طلبي

• تيپيك: مجسم كننده خصوصيات گروهي ازمردم است مثل: ‌داش‌آكل

• ايستا: در اول و آخر داستان فرقي نمي‌كند مثل اشخاص داستان‌هاي حادثه‌اي

• قالبي: كليشه‌اي كه از خود هيچ تشخصي ندارد بلكه بر طبق الگوي آشنا عمل مي‌كند. مثل، پزشك

• جامع: همه جانبه. شخصيتي كه به طور كامل پرداخت شود و متمايز از اشخاص اطرافش باشد. مانند گريگوري در رُمان دُنِ آرام. آكسينا در همان رُمان.

 

[Tara Motlagh]

•زاویه دید
در نقد داستان، جالب است بدانید که هر داستان زاويه ديد خاصي طلب مي‌كند! منتقد بايد زاويه‌هاي ديد را بشناسد تا بفهمد كه آيا نويسنده بهترين زاويه ديد را انتخاب كرده است يا با ساده انگاشتن خواننده چيزي سرهم كرده است و تحويل داده است و كار نداشته است كه زاويه ديد مناسب موجب مي‌شود داستان جذاب‌تر شود و پيامش بر عمق جان خواننده بنشيند.

 

[Tara Motlagh]

انواع زاویه دید
• اول شخص: كه من راوي داستان را نقل مي‌كند و آن را پيش مي‌برد. فوايد اين نقل: ماجراهاي خارق‌العاده واقعي و زودباور مي‌شود چون خواننده خيال مي‌كند حوادث براي ناقل رخ داده است. عواطف و احساسات از صميم قلب تشريح مي‌شود و موجب وحدت داستان مي‌شود. معايب اين نقل اين است كه ناقل نمي‌تواند از خودش تعريف كند و او محدود است. قهرمان داستان اگر بي‌سواد باشد و تعريف كند داستان تصنعي مي‌شود. مثال زاويه ديد اول شخص: «صورتم را توي بالش فروكرده بودم و داشتم گريه‌ مي‌كردم كه يك بق‌بقو در نزديكي خود شنيدم. وقتي به بالا نگاه كردم، ديدم كبوتري روي پنجره نشسته است و با چشم‌هاي مهربانش به من نگاه مي‌كند.»

• سوم شخص داناي كل نامحدود: نويسنده چون گوينده‌اي رفتار و اعمال شخصيت‌هاي داستان را به خواننده‌اش گزارش مي‌دهد و موقعيت و چگونگي زمان و مكان را تصوير مي‌كند. نويسنده به مثابه عقل كل است. در اين زاويه نويسنده خود را مختار مي‌داند كه راجع به هر چيز پُرگويي كند. محسنات اين زاويه اين است كه محدوديت‌هاي اول شخص را ندارد و از انسان‌هاي معمولي بالاتر است. مي‌تواند پيش‌بيني دقيق كند و چند روايت موازي از چند مكان در يك لحظه صحبت كند.
و معايب آن اين است كه ماجراهاي خارق‌العاده واقعي نمي‌نمايد و داستان غير صميمي مي‌شود. مثال اين زاويه: «آهو گمان كرد مي‌خواهد آب بخورد يا فتيلة چراغ را كه پيوسته خود را بالا مي‌كشيد و مانع خواب مي‌شد خوب پايين مي‌آورد. مي‌خواست به او بگويد كه اصلاً چه بهتر كه خاموشش كند و... »

• سوم شخص داناي كل محدود: در اين زاويه مثل اين كه نويسنده دوربيني به دست گرفته باشد از يك زاويه خاصي به مسأله نگاه مي‌كند. اين‌جا نويسنده در ذهن يكي از شخصيت‌ها قرار مي‌گيرد و از پشت چشم او داستان را پيش مي‌برد. تسلط كامل بر موضوع ندارد بلكه فقط از زاويه ديد همان شخصيت، شخصيت‌هاي ديگر را نگاه مي‌كند. مثال اين زاويه: «دستي اشك‌هايش را پاك كرد. دست عمه بود گفت: تو را به روح يوسف قسم مي‌دهم كه گريه نكني. زري بلند شد و نشست و گفت: براي سياوش گريه مي‌كردم... زري احساس كرد واقعاً چيزي در درونش شكست و فرو ريخت كي بود كه برايش تعريف كرد و طوفاني آمد درمزرعة بدن من؟

• زاوية‌ ديد ناظر يا فرعي: در اين زاويه ناظر بيش‌تر به اطرافش مي‌پردازد تا خودش و خصوصيات افراد را بيان مي‌كند مانند شاهزاده احتجاب اثر هوشنگ گلشيري.