آموزشی مهم‌ترین عنصر خیال و تصویرسازی در شعر

[MHP]

یکی از جذابیت‌های خواندن شعر برای من ایجاد تصویر است. اینکه می‌توانم در ذهن خودم توی باغ‌های زیبا قدم بزنم، از آب‌های گوارا بنوشم، عطر گل‌های شب بو را با تمام وجودم استشمام کنم و با لمس برگ درختان پر از حس زندگی شوم.
در ادبیات و به‌ویژه شعر وقتی از تصویر حرف می‌زنیم منظور چیزی است جدا از آنچه با چشم می‌بینیم و یا با سایر حواس درک می‌کنیم.
شاعران از انواع تصاویر استفاده می‌کنند تا شعرشان جان داشته باشد. از طریق زمان، فضا و بیان یک تجربۀ احساسی برای درگیر شدن مخاطب می‌سازند. با آفریدن تصویر می‌توان الهام‌بخش بود و احساسات را تحریک کرد.
شعرهایی که از تصاویر استفاده می‌کنند بیشتر در ذهن می‌مانند و خواندن آن‌ها هم لذت‌بخش‌تر است.
برای ایجاد تصویر شاعر باید انتخاب کند. واژه‌ها و ریتم و موسیقی را طوری برگزیند که بهترین تصویر ممکن در ذهن مخاطب نقش ببندد.
زلف آشفته و خوی کرده و خندان‌لب و مسـ*ـت
پیرهن چاک و غزل‌خوان و صراحی در دست
نرگسش عربده‌جوی و لبش افسوس‌کنان
نیم شب دوش به بالین من آمد بنشست
سر فرا گوش من آورد به آواز حزین
گفت ای عاشق دیرینه من خوابت هست
عاشقی را که چنین بادۀ شب‌گیر دهند
کافر عشق بود ار نشود باده‌پرست
در این بیت‌ها حافظ بدون استفاده از صنایع ادبی تصویری شگفت‌انگیز از معشوق خلق کرده.
زن زیبایی آمد لب رود
آب را گل نکنیم
روی زیبا دو برابر شده است…
پدیدۀ آشنای انعکاس تصویر در آب را سهراب خیلی هنرمندانه بیان کرده طوری که در ذهن ثبت شود.
توجه به جزئیات به ارائۀ یک تصویر مناسب کمک می‌کند. اگر در مورد گلی حرف می‌زنیم چه چیزهایی آن را در ذهن واضح‌تر نشان می‌دهد؟ اسم؟ رنگ؟ بو؟ بافت گلبرگ‌ها؟ لطافت؟ زیبایی؟
حتی به موضوع شعر نیز بستگی دارد برای مثال وقتی شعر، ردپایی از مرگ و فراق دارد گل رز گمراه کنند است.
خنده خواهد بست بر لب،
روی گندم‌ها شقایق،
آه! بعد از ما
می‌خرامند آن نگاران،
نازک‌اندامان میان ره به‌سوی کشتگاهان…
با دقت در این شعر نیما می‌بینیم بدون اینکه سخنی از زرد و قرمز به میان آید با گندم و شقایق رنگ‌ها در ذهنمان زنده می‌شوند.
هنگام مرور و بازنویسی شعر خوب است به این موارد دقت کنیم. کدام حس خواننده را بیشتر درگیر می‌کند؟ آیا بهترین جزئیات را انتخاب کرده‌ایم؟
برای تصویرسازی بهتر و تأثیرگذارتر از آرایه‌های ادبی استفاده می‌کنیم.
رایج‌ترین و مهم‌ترین آن‌ها استعاره، تشخیص، مجاز، نماد و تداعی است؛ که به هرکدام در پست‌های جداگانه می‌پردازم.
یکی از بهترین راه‌های یادگیری خلق تصویر در شعر هم مطالعۀ آن است. هنگام خواندن اشعار دیگران ببینید چه چیزهایی دریافت می‌کنید؟ روی چه چیزهایی تأکید شده؟ استعاره‌ها و نمادها را تجزیه‌وتحلیل کنید. ببینید تا چه اندازه تأثیرگذار و متقاعدکننده هستند؟
یک تمرین خوب هم این است که روزانه زمانی را برای استفاده از زبان استعاری و نمادین صرف کنید. این‌طوری خلاقیت شما برای ایجاد تصویرهای بکر و جذاب افزایش می‌یابد.
بسط دادن و تشریح ایده‌ها و اندیشه‌ها یکی از راه‌های نوشتن با جزئیات است که منجر به نشان دادن یک تصویر ملموس می‌شود.

 

[HAN]

ذهن هر انسانی را مجموعه‌ای از آگاهی‌ها و تجربیات حاصل از مطالعات و آموخته‌هایش در طول زندگی تشکیل می‌دهد و بنابر درکی که از آن آموخته‌ها دارد جهان‌بینی و نوع اندیشه‌ها و نگاهش شکل می‌گیرد و مسیر زندگیش را رقم می‌زند و شاعر کسی است که حاصل این یافته‌ها را با بیانی ادبی و هنری در اختیار دیگران (مخاطبانش) قرار می‌دهد . شکل بیان این یافته‌ها و دانسته ها به صورت ادبی و هنری و قابل درک و تصور کردن اندیشه‌ها برای مخاطب را تصویر شعری یا ایماژ می‌گوییم. پس به دیگر سخن، سهیم کردن اندیشه‌هایمان با مخاطب از مسیر تصویر سازی می‌گذرد.

 

[HAN]

دکتر شفیعی کدکنی در پژوهشهایش در کتاب صور خیال این مسأله را به درستی واکاوی کرده و تصویر را مجموعه ای از رنگ، شکل، معنی و حرکت دانسته است.
از آنجا که بلاغت مجموعه‌ شگردهایی است که زبان را از نرم عادی خارج کرده و به هنر و ادبیّت متصل می‌کند صور خیال یا تصویر بلاغی یکی از پایه‌های مهم و انکار ‌ناپذیر در بیان خیال‌پردازی‌ها و اندیشه‌های شاعر و نویسنده است اما باید به یاد داشته باشیم که تصویر شعری همانطور که دکتر کدکنی و منتقدان معاصر به آن اشاره کرده‌اند فراتر از تصویر بلاغی است و حوزه ی خیال بسیار گسترده‌تر از تشبیه و استعاره و مجاز و کنایه است .

 

[HAN]

مجموعه‌ای از کارکرد اسطوره‌، حس آمیزی و صنایع بدیعی چون اغراق ، ایهام،تجاهل العارف، حسن تخلص، تضاد و پارادوکس و استطراد و ... در کنار منطق خاص شعری هر شاعر که از نوع سوژه‌یابی ، زاویه‌ی نگاه و حساسیت‌ها و دانشش سرچشمه می‌گیرد تصاویر شعری را می‌سازند. پس تصویر ادبی یا شعری ابزاری است در دست شاعر که به وسیله‌ی آن حاصل اندیشه‌ها و احساساتش را به مخاطبان اثرش منتقل می‌کند.
زبان شعر امروز، زبان تصویر است . شعر امروز با توجه به تعاریف مورد قبول از آن در بستر زبان اتفاق می‌افتد و همگی می‌دانیم شعر زمانی اتفاق می افتد که خروج از نحو جاری زبان را شاهد باشیم؛ چه از لحاظ واژگانی و دستوری و چه معنایی .

 

[HAN]

و از دیگر سو واقفیم که شعر باید حرفی ، اندیشه‌ای و معنایی را به شکلی نو به دیگران انتقال دهد پس باید بدانیم تناسب و هماهنگی استفاده از شگردهای زبانی در تصویرسازی و ... با محتوا و مضمون باعث انسجام ساختاری شعر می‌شود پس برای ساخت تصویر معنا، موسیقی(انواع موسیقی درونی و بیرونی و معنایی و کناری) و عاطفه را همراه هم در خدمت ارائه تجربه و اندیشه باید قرار داد .

 

[HAN]

خیال و تصویر شعری که در خدمت معنا نباشد ، خیال و تصویر شعری که از هماهنگی و تناسب لازم و در نتیجه انسجام درونی خالی باشد نمی‌تواند زیبایی بیافریند، تأثیرگذار باشد و ماندگار شود.
برای رسیدن به ذات شعر ، برای خلق تصویر تأثیرگذار و هنری، هدفمندی یعنی در خدمت معنا بودن ، رعایت تناسب واژگانی و مفهومی و پیوند با عاطفه و موسیقی را فراموش نکنیم .

 

[اولدوز]

بخش اول:

همۀ ما بی‌شک در دورانی از زندگی با شعر سروکار داشته‌ایم. از شعرهای کودکی مثل یه توپ دارم قل قلیه تا دبیرستان و حفظ کردن شعر برای کلاس و امتحان.

هنوز هم پیش می‌آید که گاهی به سراغ کتاب شعری می‌رویم و ابیاتی را زیر لب زمزمه می‌کنیم.

 

[اولدوز]

ممکن است بپرسید چرا شعر انقدر با لحظات ما آمیخته شده؟

وقتی زبان عادی و کلمات تکراری از بیان احساسات ما قاصر می‌شوند شعر خودش را نشان می‌دهد تا هم بتوانیم تجربیات و احساسات و دردها و رنج‌های خود را ابراز کنیم و هم از عواطف دیگران بهره‌مند شویم.

امیلی دیکنسون می‌گوید: «اگر کتابی بخوانم که تمام وجود مرا طوری سرد کند که با هیچ آتشی گرم نشود آنگاه شعر است»

وقتی شعر شاعران بزرگ را مرور می‌کنیم می‌بینیم دور از زندگی عادی و روزمرۀ ما نیستند و دلتنگی‌ها، تنهایی‌ها، شادی و غم‌ها و حتی و خواب و آرزو و رؤیا در کلامشان جاری است.

اما سؤالی که اینجا پیش می‌آید این است که شعر با کلام عادی چه تفاوتی دارد و چیست که در همۀ دوران با ما همراه است؟

وُردوُرث می‌گوید: «شعر عبارت است از سرریز کردن ناگهانی احساسات نیرومندی که به‌تدریج و به‌آرامی انباشته شده است»

 

[اولدوز]

در لغت شعر به معنای دانش و فهم و ادراک است و عده‌ای این‌طور تعریف می‌کنند: «کلامی موزون و مقفی که دارای معنی باشد.»

اما آیا هر نوشتۀ موزونی شعر است؟ یا هر کلام آهنگینی را می‌توانیم شعر بنامیم؟

چیزی که شعر را از سایر نوشته‌ها متمایز می‌کند به تعریف دکتر شفیعی کدکنی آهنگ، عاطفه، خیال، زبان و شکل است.

همان‌طور که گفته است: «شعر گره‌خوردگی عاطفه و خیال است که در زبانی آهنگین شکل گرفته باشد.»

ویکتور شِکلُوْسکی شعر را «رستاخیز کلمات می‌داند.» طوری که ده‌ها سال پیش بیدل دهلوی گفته: «بیدل! سخنم کارگه حشر معانی است/چون غلغلۀ صور قیامت کلماتم»

شاید دوست داشته باشید بدانید شعر چگونه به همراه عاطفه و خیال از یک بیان عادی فراتر می‌رود؟

 

[اولدوز]

یا اینکه شاعر یک جملۀ معمولی ما را چطور می‌گوید که تا سال‌ها ماندگار می‌شود؟

«دیشب، باران، قرار با پنجره داشت

روبوسی آبدار با پنجره داشت

یکریز به گوش پنجره پچ‌پچ کرد

چک‌چک چک‌چک…چکار با پنجره داشت؟»

در این دو بیت قیصر امین‌پور جملۀ ساده و معمولی «باران به شیشۀ پنجره می‌خورد» را با در هم ریختن و کم و اضافه کردن کلمات بیان کرده.

یا با همین موضوع حمید مصدق نوشته:

«وای!

باران، باران

شیشۀ پنجره را باران شست.

از دل من اما

چه کسی نقش تو را خواهد شست؟»