ادبیات کهن نظامی گنجوی

[fatemeh bano]

شاعر بزرگ ایرانی، حکیم نظامی در قرن ششم هجری زندگی می‌کرد و در همان دوران، موفق شد سبکی را از خود در شعر و داستان‌سرایی به‌جای بگذارد که در آثار شاعران پس از او در سده‌های مختلف هم کاملا نمایان است. نظامی به حدی مشهور است که از هر شخصی بخواهید نام یک شاعر را بگوید، قطعا نظامی یکی از نام‌هایی است که خواهید شنید و این نشان از شهرت بالای او دارد.

البته نظامی را نمی‌توان فقط یک شاعر یا داستان‌سرا معرفی کرد؛ چراکه فعالیت و دانش او در علوم ادبی، نجوم، فلسفه، علوم انسانی، فقه، کلام و ادبیات عرب نیز زبانزد خاص و عام بود؛ اثر تمام این علوم و تسلط نظامی را می‌توان در شعرهای فوق‌العاده‌ای که سروده است، کاملا احساس کرد.

 

[fatemeh bano]

آرامگاه نظامی کجاست؟​

نظامی در فاصله میان سال‌های ۶۰۲ تا ۶۰۸ هجری قمری و در سن هفتاد سالگی، چشم از جهان فرو بست و آرامگاه او هم در کشور آذربایجان و شهر گنجه قرار دارد. البته این آرامگاه به‌دلیل تحولات زیادی که در طول تاریخ و در شهر گنجه رخ داد، تغییر زیادی پیدا کرد و در نهایت، آرامگاه بازسازی شده نظامی را به‌شکل کنونی و مطابق با تصویر در شهر گنجه کشور

 

[fatemeh bano]

آرامگاه نظامی تاریخچه جذابی دارد و دانستن آن، خالی از لطف نیست. نخستین بنای آرامگاه نظامی به قرن سیزدهم میلادی باز می‌شود و پس از تخریب، مجددا در سال ۱۹۴۷ میلادی بازسازی شد. این پایان ماجرا نبود و بنای کنونی آرامگاه که به‌شکل استوانه است هم در سال ۱۹۹۱ میلادی احداث شد.

آرامگاه نظامی شاهد جنگ میان روسیه و ایران هم بود و ترکش‌های آن، چهارده سال بعد موجب فروپاشی آرامگاه شد و در نهایت، این میرزا آدیگوزل (خان منطقه قره باغ) بود که مجددا بنای آرامگاه را بازسازی کرد. در نهایت بنای فعلی آرامگاه که یک برج با ارتفاع ۲۰ متر است، در فضایی سرسبز ساخته شد.

بخش‌های مهمی که برای بازدید در آرامگاه نظامی قرار دارد را می‌توان مجسمه‌ها و سمبل‌های اشعار او دانست. بهترین زمان برای بازدید از آرامگاه نظامی در شهر گنجه آذربایجان، قبل از غروب آفتاب است تا بتوانید از زیبایی‌های اطراف هم لذت ببرید. البته مدت زمان بازدید از آرامگاه نظامی، به نیم تا یک ساعت محدود می‌شود که باید در نظر داشته باشید.

 

[fatemeh bano]

یکی دیگر از بخش‌های مهم کنار آرامگاه، موزه نظامی گنجوی بوده که دقیقا روبه‌روی آن واقع شده و دارای جاذبه‌های مهمی است. دسترسی به آرامگاه نظامی گنجوی در جمهوری آذربایجان با تاکسی یا سواری، امکان‌پذیر است. بیشتر مسافران و گردشگران، نسبت به در دسترس بودن وسایل نقلیه، نگرانی‌هایی دارند؛ اما در بازدید از آرامگاه نظامی، جایی برای نگرانی وجود ندارد.

جالب است بدانید که مسئولان آرامگاه، شرایط را برای ورود معلولین با ویلچر هم فراهم کرده‌اند و وجود پارکینگ اختصاصی هم از دیگر مزایایی بوده که برای گردشگران، فراهم شده است. البته کمبودهایی همانند بوفه و رستوران هم در نزدیکی آرامگاه نظامی، احساس می‌شود.

زندگی‌نامه نظامی​

 

[fatemeh bano]

جمال‌الدین ابومحمد در سال‌های ۵۳۵ هجری قمری و در گنجه متولد شد. او نتوانست مدت زمان زیادی مهر پدر و مادری را تجربه کند؛ حکیم نظامی از بخت بد روزگار، پدر و مادر خود را در دوران کودکی از دست داد و طعم یتیمی را چشید. شواهد تاریخی نشان می‌دهد که نظامی در سنین جوانی، هیچگاه از شهر گنجه خارج نشد. او در جوانی موفق شد علوم مختلف را بیاموزد و به زبان‌های آذری، عربی، فارسی و پهلوی، مسلط شود.

نظامی در شعرهای خود، همواره اطلاعات شخصی زیادی را در قالب نظم بیان کرده که همین مسئله سبب شده تا بتوان اطلاعات زیادی را درباره زندگی شخصی او، متوجه شد. به‌عنوان مثال، برخی از شعرهای او به‌خوبی نشان می‌دهند نظامی از شاعرانی که شرافت خود را با پول، معاوضه می‌کردند، بیزار بود یا نام اجداد او هم از میان شعرهای او مشخص شده است.

نظامی در شعرهایش، بسیار کم به رویدادهای زمان خود اشاره کرده و همواره تلاش می‌کرد تا هرآنچه در ذهن و ایده‌هایش می‌گذرد را در قالب شعر و داستان بر زبان آورد و نگارش کند. این مسئله سبب شد تا بتوان اطلاعات شخصی زیادی را از او به دست آورد.

نظامی گنجوی در زمینه زندگی شخصی خود، حقیقتا رنج زیادی را تحمل کرده است. به گواه تاریخ و بر اساس اشعار او، مشخص شده است که نظامی در طول حیات خود، سه بار ازدواج کرده و هر سه زن در زمان حیات نظامی از دنیا رفته‌اند.

 

[fatemeh bano]

محمد، نام تنها فرزند نظامی بوده که از زن نخست او است؛ زن اول نظامی، یک کنیز بود و نظامی در اشعارش، علاقه بسیار زیاد خود را به او نشان داده است. شانس با محمد هم یار نبود و مادر خود را در سن هفت سالگی از دست داد و همانند پدر خود، نتوانست طعم شیرین و احساس مادری را به‌خوبی تجربه کند. زمان مرگ همسر نخست نظامی را باید پس از سرودن و به اتمام رساندن خسرو و شیرین عنوان کرد.

پس از مرگ همسر نخست نظامی، او دو بار دیگر ازدواج کرد که از بخت بد روزگار، هر دو همسر دیگر او هم پس از مدت کوتاهی از دنیا رفتند. بر اساس اطلاعاتی که می‌توان از آثار نظامی متوجه شد، او علاقه زیادی به همسران و علی‌الخصوص، همسر اول خود داشت؛ خسرو و شیرین سرشار از احساسات لطیف و مضامین دقیق پیرامون عشق بوده که این مطلب را تصدیق می‌کند.

نظامی شخصیت بسیار خاصی داشت و شاید این موضوع سبب افزایش و ماندگاری شهرت او و آثارش در طول تاریخ شده است. نظامی، بیشتر عمر خود را در شهر گنجه زندگی کرد و به‌ندرت سفر می‌کرد. جالب است بدانید که او تعدادی از آثار خود را به شاهان دوران خود تقدیم کرده است، اما این کار از روی ادب بوده و به همین علت هم نتوانست محبوبیت او را خدشه‌دار کند.

در تاریخ آمده که یکی از معدود سفرهای نظامی به دعوت سلطان قزل ارسلان بوده که آن هم فقط ۳۰ فرسنگ از نظامی فاصله داشت. بدون تردید، زندگی پر از فراز و نشیب، اما سرشار از احساس نظامی، باعث شد تا یادگاری‌های زیادی از او برای علاقه‌مندان به شعر و ادب فارسی، باقی بماند.

 

[fatemeh bano]

آثار نظامی​

خاص بودن نظامی در سبک شعرهایش نیز مثال‌زدنی است. کارشناسان ادبیات، او را متخصص انتخاب الفاظ و کلمات مناسب به‌منظور ایجاد ترکیبات خاص تازه معرفی می‌کنند. البته نظامی توانایی زیادی در به تصویر کشیدن جزئیات، آن هم با نیروی تخیل خود داشت که همین موضوع هم خاص بودن سبک او را بیش از پیش نمایان می‌کند. البته شعرهای نظامی به‌دلایل مختلف همانند استفاده از اصطلاحات علمی، فلسفی و ترکیبات عربی، پیچیدگی‌های خاص خود را دارد. گاهی وقت‌ها این مسئله باعث سختی کار اساتید و علاقه‌مندان به ادبیات می‌شود؛ اما مزیت‌های کلام نظامی به حدی بالا بوده که سختی‌ها را از ذهن، پاک خواهد کرد.

نظامی گنجوی در طول عمر خود، توانست آثار قابل توجهی از خود به یادگار بگذارد. سبک شعرها و داستان‌سرایی نظامی به‌قدری جذاب بوده که هنوز هم با گذشت سال‌های زیاد، شاهد الگوبرداری شاعران زیادی از سبک او هستیم. آثار نظامی شامل مخزن الاسرار، خسرو و شیرین، لیلی و مجنون، هفت پیکر، اسکندرنامه و دیوان قصاید و غزلیات بوده که هرکدام، دریایی از احساس و تخیلات ستودنی نظامی را شامل می‌شوند. بد نیست به هرکدام از آن‌ها، اشاره‌ای کوتاه داشته باشیم.

 

[fatemeh bano]

مخزن الاسرار​

از آن جایی که نظامی گنجوی در شعرهای خود، مسائل شخصی مختلفی را ذکر می‌کرد، به‌راحتی می‌توان گفت مخزن الاسرار، نخستین مثنوی او بوده است. نظامی همواره در شعرها به تاریخ‌های بسیار دقیقی از سن فرزند یا سایر موارد اشاره می‌کرد و به همین علت، مشخص شده است خلق این مثنوی در میان سال‌های ۵۶۱ تا ۵۶۹ قمری رخ داده است.

مخزن الاسرار طیف وسیعی از موضوعات مهم زندگی همانند خودشناسی، خداشناسی و ویژگی‌های اخلاقی نیکو را شامل می‌شود. این مثنوی توسط نظامی به ملک فخرالدین بهرام‌شاه بن داوود که والی آذربایجان بود، هدیه شد.

 

[fatemeh bano]

لیلی و مجنون​

لیلی و مجنون را باید به‌عنوان سومین مثنوی نظامی معرفی کنیم که ماجرای عشق دو عاشق نابالغ را روایت می‌کند. با اینکه مثنوی لیلی و مجنون، باز هم به خواست یکی دیگر از پادشاهان زمان نظامی، یعنی شروان به نظم کشیده شد؛ اما توانست در مدت زمان ۴ ماه، این اثر را با ۴,۷۰۰ بیت به اتمام برساند؛ این کار را باید به‌عنوان یکی از شاهکارهای نظامی معرفی کنیم.

اطلاعات موجود و نظرهای کارشناسان مختلف نشان می‌دهد که نظامی در این مثنوی، داستان عاشقی یک شخصیت عرب را بیان می‌کند و در آن سعی کرده است تفاوت‌های فرهنگی اعراب و ایرانیان را هم نشان دهد. بد نیست بدانید که مثنوی لیلی و مجنون به زبان‌های مهم غربی هم ترجمه شده که این مسئله به‌خوبی ارزش بالای اثر او را نشان می‌دهد.

 

[fatemeh bano]

هفت پیکر​

هفت پیکر به‌عنوان چهارمین منظومه نظامی، شهرت زیادی دارد و با نام‌های بهرام‌نامه و هفت گنبد هم شناخته می‌شود. از نظر اعتبار و ارزش، می‌توان هفت پیکر را در کنار خسرو و شیرین قرار داد.

اگر بخواهیم یکی از آثار نظامی را نام ببریم که در آن بخش‌های مختلف تاریخی، احساسی و سایر موارد زمان نظامی را شامل می‌شود، قطعا هفت پیکر را نام خواهیم برد. این منظومه از سه بخش تشکیل شده که می‌توان‌بخش نخست آن را مربوط به رویدادهای زمان بهرام پنجم ساسانی عنوان کرد. منظومه هفت پیکر، ترکیبی از جنبه‌های حماسی و غنایی بوده که البته با تخیل رمانتیک نظامی، همراه شده است. بدون تردید، این اثر را باید یکی دیگر از آثار ماندگار در میان آثارهای نظامی به حساب آورد.