بزرگان تاریخ نظام الملک طوسی

['Nika]

نام اصلی خواجه نظام‌الملک، ابوعلی حسن و نام پدرش ابوالحسن علی بود و نام پدربزرگش نیز علی بن اسحق بن عباس بود که از دهقان‌زادگان بیهق بود که کنیه‌اش ابوالحسن بود.


(“دهقان در قاموس سیاسی و برخلاف دوره‌های بعد که غالباً به زارعان بی‌زمین گفته می‌شد، در زمان خواجه و پیش از آن نشانه نسب و بزرگ‌زادگی بومی بود. دهقانان در زمان ساسانیان مالکان بومی بودند که در سلسله مراتب اجتماعی و اقتصادی و همچنین ایجاد قدرت نقش به‌سزایی داشتند. دهقانان به همین مفهوم به سده‌های ابتدایی اسلام منتقل شده‌است.”)

 

['Nika]

منزل اصلی و محل سکونت خاندان نظام الملک بیهق بود، ولی چون ابوالحسن علی (پدر نظام الملک) در مشاغل دیوانی و دستگاه حکومتی ترقی کرده بود و مأمور اداره اموال دولتی در ناحیه طوس شده بود، در آنجا اقامت گزید و همان جا ازدواج کرد و سه پسر در طوس به دنیا آورد که بزرگ‌ترین آن‌ها همین حسن یعنی نظام‌الملک بعدی بود.

 

['Nika]

نظام الملک در روز جمعه ۲۱ ذی‌القعده سال ۴۰۸ق در شهر نوقان طوس خراسان (بخشی از مشهد فعلی)، به دنیا آمد و از آنجا که دانش‌اندوزی و کسب کراماتش در شهر توس(طوس) بود، توسی خوانده می‌شد.

 

['Nika]

خواجه نظام‌الملک در کودکی به ‌همراه پدر قرآن را ختم نمود. وی در همان سنین و در شهرهای طوس و نیشابور به تحصیل علوم پرداخت و در این خلال برای تحصیل دانش به مرو سفر کرد و توفیق زیارت عارف بزرگ ابوسعید ابوالخیر در میمه نیشابور نصیبش گردید.

 

['Nika]

در حدود بیست سالگی از تحصیل فقه و حدیث و سایر علوم شرعی و فنون ادبی فارغ شد.

خواجه در ایران زمان خویش دست به اقداماتی زد که تا آن لحظه بی سابقه بود. از جمله:

ایجاد مدارسی که در تاریخ به‌نام وی به مدارس نظامیه مشهور است.

مهم‌ترین آنها عبارتند از: نظامیه‌ بغداد، موصل، نیشابور، بلخ ،هرات،مرو، آمل،گرگان، بصره، شیراز و اصفهان.

 

['Nika]

نظام‌الملک به‌مدت بیست سال در نظامیه نیشابور به‌ تدریس اشتغال داشت و شاگردانی همچون امام محمد غزالی تربیت کرد. از بزرگ‌ترین دانشگاه‌هایی که خواجه تاسیس کرد، نظامیه بغداد بود که در آن زمان بیش از ۶۰۰۰ دانشجو داشت و در طول تاریخ، اساتید برجسته‌ای همچون امام محمد غزالی، سعدی شیرازی، ابواسحاق شیرازی و غیره در آن به امر تدریس اشتغال داشتند.

 

['Nika]

نهضتی که نظام‌الملک با ساختن نظامیه‌های متعدد به وجود آورد به ‌زودی و با سرعتی شگفت‌آور در سراسر شهرهای ایران و بسیاری دیگر از شهرهای کشورهای اسلامی دنبال شد، به‌طوری‌که در سده‌های پنجم و ششم هیچ شهری نبود که در آن مدارس متعددی وجود نداشت؛ چه کوچک چه بزرگ. امرا و حاکمان نیز به پیروی از وی یا برای نشان دادن علاقه خود به علم، به احداث مراکز تعلیم در شهرهای خود همت گماشتند. در این مدارس درس‌های زیر تدریس می‌شد. فقه، حدیث، تفسیر، علوم ادبی، ریاضیات، طب و حکمت همچنین همه مدارس دارای کتابخانه‌های معتبر بودند.

 

['Nika]

اولین پست دولتى وى کتابت براى فرزند حاکم سلجوقى چغرى بیگ یعنى آلب ارسلان بود. هنگامى که آلب ارسلان به پادشاهى رسید، به ابوعلى حسن لقب نظام‌الملک داد و او را به مقام وزارت برگزید.( پدر آلپ ارسلان در زمان وفاتش به خواجه نظام الملک طوسی وصیت کرده بود تا به خدمت فرزندش در آید و نزد او خدمت نماید.)

 

['Nika]

خواجه در ۲۱ سالگی همگام با سقوط سلطنت غزنوی و با هجوم ترکمانان سلجوقی به خراسان، در سال 432 به دستگاه سلجوقیان وارد شد لکن به خاطر آزار و اذیت‌هایی که توسط ابن شاذان عمید بلخ به مرو رفت و به امارت چغری‌بیگ پیوست و به مدت ۱۰ سال یعنی تا سال ۴۴۴ در خدمت آنان بود.

سلجوقیان برای اداره متصرفات وسیع خود در ایران بی تجربه و ناآگاه بودند و لاجرم و مجبور شدند فرهیختگان و کارگزاران باتجربه ایرانی را به خدمت بگیرند که در رأس آنان خواجه نظام‌الملک قرار داشت.

 

['Nika]

در ده سالی که خواجه در خدمت چغری‌بیگ برادر طغرل بود، طغرل در مناطق مرکزی ایران به لشگرکشی پرداخت و در ۴۵۵ درگذشت و به علت اینکه پسری نداشت آلپ ارسلان جانشین او شد. در زمان پادشاهی آلپ ارسلان، نظام‌الملک توانست با آسودگی و دستی بازتر بر امپراطوری عظیم ایران نظارت داشته باشد. خواجه همچنین در امور لشکری و نطامی مملکت نیز دخالت و نظارت داشت:

“خداوندش را در سفرهای جنگی همراهی می‌نمود و نیز خود در رأس سپاهیان را در جنگ‌ها فرماندهی می‌کرد از جمله سفرهایی به فارس که پیروزی‌هایش در هر دو جنگ بر شهرت و اعتبارش بسیار افزود.”