آموزشی نقد معیار و معیار نقد

[;FOROUGH]

نقد امری طبیعی و انسانی است و از میل انسان به آزادی نشئت می‌گیرد. فکر همان حرکت ذهنی از مبدأ کاری به سوی نتیجه و برعکس آن است و خود همین سبب می‌شود که راه رفته و یا عمل انجام شده مورد ارزیابی قرار گیرد. در ادوار گذشته همه متفکران به نقد پرداخته‌اند و همین موجب پیشرفت و رشد دانش شده است. خودانتقادی در حوزه های دینی و عرفانی هم جایگاه برجسته‌ای داشته است.

 

[;FOROUGH]

در عین حال تفکر انتقادی پدیده‌ای جدید است که به دنبال جزم‌گرایی در غرب و به طور ویژه پس از مارکسیسم رخ داد. آن‌چه در نقد مهم است این است که باید منتقد به مبانی تفکر نویسنده واقف باشد و نیز زمینه‌های فکری جامعه‌ای را که نویسنده در آن زندگی می‌کند بشناسد تا بتواند نقاد خوبی باشد. مکتب فرانکفورت در زمینه تفکر انتقادی مبتکر و صاحب‌نظر است و نویسندگان مشهور در این حوزه، صاحب‌نظران در این مکتب بوده‌اند. تفکر انتقادی بیشتر به نقادی درونی بر اساس اهدافی که متن و یا موسسه دارد تکیه می‌کند. پیش‌فرض در نقادی هم بسیار مهم است. در مجموع نقد معیار و معیار نقد دو شاخص عمده برای نقادی درست است.
کلید واژه‌ها: نقد درونی. مکتب فرانکفورت. محاسبه. نظریه انتقادی. نقد معیار. معیار نقد

 

[;FOROUGH]

مقدمه
نقد ذاتی و طبیعی بشر است و از میل انسان به آزادی نشئت می گیرد. انسان می خواهد آزاد باشد و بزرگ ترین نماد آزادی، آزادی در فکر است. وقتی به او می گویند چنین و چنان بیندیش بی گمان از خود می پرسد که چرا باید چنین باشد. در صدر تاریخ از سقراط باید یاد کرد که خود به نقد و انتقاد اقرار داشت و همه اندیشمندانی که بعد از او آمده اند و مکتبی و نحله ای را آغاز کرده اند همه به نقد و نقد پذیری واقف بوده اند. وقتی مطلبی بیش از پیش مورد تأکید قرار می گیرد این پرسشگری بیشتر می شود و اندیشمندان جامعه دقیقتر به چرائی ها می اندیشند.

 

[;FOROUGH]

ادیان الهی که مستقیما از جانب خدا آمده اند اگر با عقلانیت و آزادی توأم نباشند ایمان مردم به آن دیر نمی پاید و حتی مومنان راستین را به تردید وامی دارد. نبی خدا ابراهیم که در ایمان او شک نیست باز برای استکمال ایمان و یقین خود از خدایش تقاضای رویت چگونگی زنده شدن مردگان را می کند تا دراندیشه اش خللی ایجاد نشود (قرآن، بقره ). در دوران اسلامی هم مسئله نقد به جد مطرح بود. تحقیق و وارسی جزو اساس دین ماست. خدا به مخالفان می گوید «قل هاتو برهانکم ان کنتم صادقین»(نمل، 64) و این بعد از آنی است که خداشناسی را امری ثبوتی تلقی کرده که هیچکس عقلا نمی تواند با آن به مخالفت برخیزد که افی الله شک فاطر السماوات و الارض (ابراهیم، 10): آیا در پدید آورنده آسمانها و زمین تردید دارید؟

 

[;FOROUGH]

آیه «اتامرون الناس بالبر و تنسون انفسکم» (بقره، 44) هم به تفکر و تذکر درونی اشعار دارد و اینکه اگر چیزی را از کسی طلب می کنید آیا خود به آن پای بندید؟ و در محاجه ای که بین شیطان و انسان در می گیرد شیطان به خطا کاران می گوید مرا سرزنش نکنید بلکه خود را سر زنش کنید که تصمیم گیرنده شما بودید. «فلا تلومونی و لوموا انفسکم» (ابراهیم، 22). آیه «فبشر عباد الذین یستمعون القول فیتبعون احسنه» (زمر، 18) جز با نقادی و رویکرد انتقادی امکان پذیر نیست. میزان و توجه به آن در قرآن حائز اهمیت است (الرحمن ، 8). و گاه خود حق میزان واقع می شود ( والوزن یومئذ الحق اعراف، 8). (جوادی آملی، تسنیم، ج. 10)

 

[;FOROUGH]

تأکید به بررسی درونی در متون روایات هم فراوان است. تقدم درایت بر روایت (صدوق، 1403 ، ص.2) در گزینش روایات از این مقوله است. حاسبوا قبل ان تحاسبوا (مجلسی، ج.1) از نمونه های روشن آن است که هر ک.س باید به درون خود بنگرد و قبل از اینکه محاسِبِ بیرونی به حساب برسد هر فرد خود باید به این کار اقدام کند. این محاسبه مربوط به همه مسائل زندگی است و فقط انزوا و کناره گیری از دنیا از آن بر نمی آید. البته عرفا مراحلی به آن افزوده اند که عبارت است از مرابطه، مراقبه و محاسبه ومواخذه و ...

 

[;FOROUGH]

نقد واقعی
در نقد واقعی تبیین هستی شناسی و معرفت شناسی حائز اهمیت است. ذهن و عین همواره مورد توجه متفکران در نقد بوده و هست. باید دید که نقطه عزیمت کجاست؟ آیا ما همه چیز را از منظر ذهن می بینیم و آن را تفسیر می کنیم؟ آنوقت بسیار از مسائل و اگر نگوئیم همه مسائل تابع نظرات افراد گوناگون خواهد بود و به تعداد افراد ممکن است تفسیر و تأویل و اظهار نظر وجود داشته باشد. در این صورت کار نقد و نقادی بسیار دشوار خواهد بود. اما اگر نقطه عزیمت عین باشد و ما به جهان خارجی قبل از آنکه ذهن درگیر آن شود باور داشته باشیم در آن صورت، جهان خارج و از جمله خود ما از عینیت برخوردار است و واقعیت آن محرز است و نیازی به هیچگونه تفسیر و تأویلی نیست. آنگاه بحث معرفت شناسی مطرح می شود و اینکه هر ک.س بر اساس مقتضیات فکری، ذهنی و تاریخی-فرهنگی خود می تواند در باره مسائل و پدیده ها اظهار نظر کند. در این صورت با شناخت دیدگاه نویسنده و با بررسی متن می توان به نقادی پرداخت و نقطه نظر خود را با شناخت موقعیت نویسنده بیان داشت ویا در حوزه های اختلافی با گفتگو به نتیجه رسید. برای توضیح بیشتر به کتاب جستارهایی در هستی شناسی و معرفت شناسی از اینجانب می توان مراجعه کرد (فدائی، 1395).

 

[;FOROUGH]

بنابراین در هستی شناسی نقد نیست و یا به ندرت هست. زیرا واقعیتی را که ما با همه وجود و حواس خود ادراک می کنیم جای نقد ندارد. من، شما و همه جهان وجود دارند و کار خود را انجام می دهند. موضع ما در قبال هستی شناسی پس از اقرار به آن تفسیر و تبیین است. در این جا ممکن است تبیین و تفسیر ما با توجه به پیش فرض های ما و یا ابزاری که برای تحقیق به کار می بریم مورد قبول نباشد و یا ابزار های دقیق تری به وجود آید که نظرات قبلی را مخدوش کند و یا تغییر دهد. اما اصل واقعیت بر جا است. از این رو، در معرفت شناسی نقد فراوان است و همانطور که گفته شد به تعداد افراد ممکن است آرا و نظراتی ابراز شود که جای بررسی و نقد دارد. در این جا برای آنکه به ویژه در مسائل فرهنگی و اجتماعی بتوان با دقت بیشتری به نقادی پرداخت پیشنهاد می کنم که دو مقوله نقد معیار و معیار نقد مورد بررسی قرار گیرند. در اینجا به پاره ای از مهم ترین ویژگی های نقد معیار و معیار نقد پرداخته می شود.

 

[;FOROUGH]

۱- نقد معیار
- نقد معیار چیست؟ نقد معیار بیشتر نظری است و متکی بر آرا و نظریات پذیرفته شده توسط همه و یا جمعی است که به مکتب و نحله ای معتقدند. بررسی دیدگاهها خود کاری نظری است و در نقد و انتقاد باید با توانائی و محدودیت های معیار توجه شود. به عنوان مثال اگر در نظام دینی و عرفانی کسی به پیروی ناب از اصول اسلامی عقیده دارد و یا با رویکرد اخباری گری و یا وحدت وجود در مناسبات عرفانی مطلبی نوشته و یا در زمان حال رویکرد پوزیتویستی دارد و یا بر اساس دیدگاه پست مدرن اثرش سامان یافته است باید قابلیت ها و محدودیت های این نحله ها شناسائی شده و مد نظر باشد

 

[;FOROUGH]

- آیا معیار درست است؟ درستی و یا نادرستی معیار بستگی به نگاه بالاتری که بر آن حاکم است دارد. به این معنا که نگاه هستی شناسانه و معرفت شناسانه به جهان است که در باره صحت و یا عدم صحت معیارها می تواند سخن بگوید. به تعبیر دیگر همچنانکه هر چیزی در نظام خاصی معنا می دهد تفسیر ها و تحلیل ها با فرض و یا پیش فرض هائی که هر مکتب و نحله ای به آن باور دارد می تواند پاسخگو باشد. در غیر این صورت ممکن است نقد، سازنده نباشد.